Giáo án điện tử chuyên đề Lịch sử 10 kết nối CĐ 3 P1: Nhà nước và pháp luật trong lịch sử Việt Nam (trước năm 1858)

CHÀO MỪNG CÁC EM ĐẾN VỚI BÀI GIẢNG HÔM NAY!

KHỞI ĐỘNG

Theo em, để quản lí và điều hành đất nước, các quốc gia nói chung và Việt Nam nói riêng cần phải làm gì?

NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT

VIỆT NAM TRONG LỊCH SỬ

CHUYÊN ĐỀ 3

NỘI DUNG BÀI HỌC

Nhà nước và pháp luật trong lịch sử Việt Nam (trước năm 1858)

I

Nhà nước Việt Nam từ năm 1945 đến nay

II

Một số bản hiến pháp Việt Nam từ năm 1946 đến nay

III

01

NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT TRONG LỊCH SỬ VIỆT NAM (TRƯỚC NĂM 1858)

Nhà nước quân chủ

Là hình thức nhà nước trong đó quyền lực tối cao thuộc về một người (vua hoặc hoàng đế) và tập trung thống nhất từ trung ương đến địa phương.

1. Tìm hiểu một số mô hình nhà nước quân chủ tiêu biểu

• Ở Việt Nam, trong quá trình nắm quyền điều hành đất nước, các nhà nước quân chủ đều để lại những dấu ấn riêng

Thời Lý – Trần

Lê sơ

• Tiêu biểu là các mô hình quân chủ

Thời Nguyễn (trước năm 1858).

Khai thác Tư liệu 1, 2 tr.46 và trả lời câu hỏi:

Khai thác Tư liệu 1, 2 giúp em hiểu gì về chính sách cai trị của nhà nước quân chủ thời Lý – Trần?

a) Nhà nước quân chủ thời Lý – Trần

Thi hành nhiều chính sách an dân, vua Lý Thái Tông tự cày tịch điền, kế sách khoan thư sức dân,…

Tư liệu 1

Mùa xuân năm 1038, vua Lý Thái Tông ra cửa Bố Hải cày ruộng tịch điền. Các quan tả hữu có người cạn rằng: Đó là công việc của nông phu, bệ hạ cần gì làm thế? Vua nói: “Trẫm không tự cày thì lấy gì làm xôi cúng, lại lấy gì cho thiên hạ noi theo”. Nói xong, đẩy cày ba lần rồi thôi.

(Theo Ngô Sỹ Liên và các sữ thần nhà Lê, Đại Việt Việt sử ký toàn thư, Tập 1, Sđđ, tr.259)

Nội dung đoạn tư liệu viết viết về sự kiện năm 1038 khi vua Lý Thái Tông đích thân cày tịch điền.

GỢI Ý TƯ LIỆU 1

Việc làm của nhà vua vừa thể hiện tính thân dân, gần gũi với nhân dân, vừa mang tính chất nêu gương cho dân chúng noi theo

Ngày nay, vào dịp khai Xuân đầu năm mới, các vị Chủ tịch nước cũng thường tham gia lễ cày Tịch điền tại Đọi Sơn (huyện Duy Tiên, Hà Nam) - nơi diễn ra lễ cày Tịch điển đầu tiên (năm 987) do vua Lê Đại Hành thực hiện với ý nghĩa khai mở một năm lao động, cày cấy mưa thuận, gió hoà, mùa màng bội thu, nhà nhà no đủ.

Tư liệu 2

Lời của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn tâu với vua Trần Anh Tông khi được hỏi về kế sách trị nước (năm 1300): “Khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc, đó là thượng sách giữ nước vậy”

(Theo Ngô Sỹ Liên và các sử thần nhà Lê, Đại Việt sử ký toàn thư, Tập II, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 1988, tr.79)

Nội dung tư liệu là câu trả lời của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn với vua Trần Anh Tông khi được hỏi về kế sách trị nước

Câu nói của Hưng Đạo Vương nhấn mạnh tầm quan trọng của nhân dân và cũng là kế sách giữ nước, đó là “khoan thư sức dân; chăm lo cho nhân dân, giảm bớt gánh nặng, tránh nhũng nhiễu nhân dân,...”.

 Chính sách giữ nước lâu dài

Tư tưởng của ông không chỉ đúng ở thời điểm đó mà vẫn còn giá trị to lớn trong xã hội ngày nay.

Thảo luận theo cặp đôi, quan sát Hình 1 tr.45, Hình 2 tr.46 và trả lời câu hỏi: Em hãy phân tích những đặc điểm của mô hình nhà nước quân chủ thời Lý – Trần.

a) Nhà nước quân chủ thời Lý – Trần

Là mô hình nhà nước quân chủ tập quyền thân dân, được thể hiện thông qua nhiều chính sách, hành động cụ thể: vua cày ruộng tịch điền, kế sách khoan thư sức dân, lấy dân làm trọng của những người lãnh đạo đất nước,...

Để thực hiện cai trị, lãnh đạo đất nước, bộ máy nhà nước thời Lý - Trần ngày càng được tổ chức hoàn thiện từ trung ương xuống địa phương.

Các cơ quan được phân công chuyên trách về một lĩnh vực nhất định

• Cơ quan văn phòng giúp việc cho vua
• Cơ quan chuyên môn phụ trách các vấn đề y tế, giáo dục,...

Bộ máy chính quyền địa phương được tổ chức lại, chia thành các cấp hành chính

• Lộ/phủ
• Huyện/châu
• Hương/giáp
• Xã/thôn,...

Khai thác Hình 3, 4 tr.46, 47 và trả lời câu hỏi: Em hãy phân tích những đặc điểm của mô hình nhà nước quân chủ tập quyền quan liêu thời Lê sơ.

b) Nhà nước quân chủ thời Lê sơ

Là mô hình nhà nước quân chủ tập quyền do vua nắm quyền lực tối cao, quyền lực được tập trung vào chính quyền trung ương; lập thêm nhiều cơ quan giúp việc cho vua và các cơ quan chuyên môn ở trung ương và địa phương.

b) Nhà nước quân chủ thời Lê sơ

• Bộ máy nhà nước được củng cố, tổ chức quy củ, chặt chẽ, cùng với hệ thống pháp luật hoàn chỉnh.

• Nhà Lê thực hiện nhiều biện pháp nhằm tập trung quyền lực cao nhất cho nhà vua.
• Các cơ quan được tổ chức theo hướng chuyên trách.

Đầu thời Lê Thánh Tông, cả nước được chia thành 12 thừa tuyên và phủ (ở Thăng Long), năm 1471 lập thêm thừa tuyên thứ 13 là Quảng Nam. Dưới các thừa tuyên là các phủ, huyện (đồng bằng)/châu (miền núi), xã/phường (ở đồng bằng)/trang/sách/động (ở miền núi).

Nhà nước được tổ chức quy củ, hoàn thiện hơn.

So sánh mô hình nhà nước Lê sơ với nhà nước thời Lý – Trần.

Thảo luận theo nhóm, kết nối với kiến thức mục trước để trả lời câu hỏi:

Ngoài tính chất quân chủ quan liêu điển hình thì đến thời Lê sơ, nhà nước vẫn tiếp tục thi hành nhiều chính sách quan tâm đến nhân dân giống thời Lý – Trần như: chính sách miễn giảm tô, thuế, ân xá phạm nhân,…

Lục bộ

Là sáu cơ quan quan trọng trong bộ máy nhà nước thời quân chủ, được lập ra để giúp nhà vua quản lí các lĩnh vực quan trọng

Bộ Lại (phụ trách việc tuyển dụng,

bổ nhiệm, bãi miễn quan lại);

Bộ Lễ (phụ trách các nghi thức, lễ nghi trong triều và nghi thức ngoại giao)

Bộ Binh (phụ trách quân đội)

Bộ Hình (phụ trách các việc về

pháp luật)

Bộ Hộ (phụ trách việc quản lí đất đai, cư dân)

Bộ Công (phụ trách việc xây dựng cung điện, thành hào, cầu cống, đường sá).

Lục khoa:

• Là sáu cơ quan được đặt ra để giúp nhà vua kiểm tra, giám sát hoạt động của các bộ.

Lại khoa

Binh khoa

Lễ khoa

Hình khoa

Hộ khoa

Công khoa

• Mỗi khoa giám sát một bộ theo tên gọi.

Lục tự:

Là sáu cơ quan được đặt ra để giúp nhà vua và các bộ trực tiếp thực thi một số công việc cụ thể trong hoạt động của triều đình,...

Các cơ quan chuyên trách khác

Viện, đài, giám,...

Các chức quan quan trọng trong triều đình

Tam thái, Tam thiếu, Tam tư, Gián nghị đại phu, Thượng thư...

c) Nhà nước quân chủ thời Nguyễn

Gợi mở:

Đây là triều đại phong kiến cuối cùng của Việt Nam, cai quản một lãnh thổ rộng nhất từ khi lập quốc đến thời điểm đó. Đây cũng là thời kì chủ nghĩa thực dân phương Tây nhòm ngó, lăm le xâm lược các quốc gia phong kiến ở Đông Nam Á.

Em hãy phân tích những đặc điểm của mô hình nhà nước quân chủ tập quyền chuyên chế thời Nguyễn.

Quan sát Hình 5, 6 tr.47, 48 và trả lời câu hỏi

HOẠT ĐỘNG CÁ NHÂN

c) Nhà nước quân chủ thời Nguyễn

Là mô hình nhà nước quân chủ tập quyền chuyên chế.

Vua nắm giữ quyền lực tối cao.

Bỏ bớt các cơ quan, chức quan trung gian ở địa phương và kiểm soát quyền lực của chính quyền địa phương.

Bộ máy nhà nước được củng cố

Ở trung ương mở rộng và trao nhiều quyền hạn cho các cơ quan giúp việc.

Ở địa phương, cả nước được chia làm các tỉnh, phủ, huyện, tổng, xã.

Nêu những điểm khác của bộ máy nhà nước thời Nguyễn so với thời Lê sơ.

Quyền lực của nhà vua ở trung ương

Tập trung cao hơn bằng cách trao quyền nhiều hơn cho các cơ quan giúp việc trực tiếp cho vua

cơ quan tư pháp và giám sát (Ngự sử đài, Đô sát viện,...).

(Nội các, Văn thư phòng....)

Quyền lực của nhà vua và triều đình

Ngày càng mạnh

Quản lí trực tiếp đến địa phương

Nhất là sau cải cách của vua Minh Mạng năm 1831 - 1832.

2. Tìm hiểu một số bộ luật tiêu biểu trong lịch sử Việt Nam trước năm 1858

Trước thời Lý, nước ta chưa có luật thành văn. Từ thời Lý đến thời Nguyễn, Nhà nước quan tâm xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật.

Một số bộ luật thành văn của nước ta theo ghi chép của sử sách như: Hình thư (thời Lý), Hình luật (thời Trần), Quốc triều hình luật (thời Lê sơ), Hoàng Việt luật lệ (thời Nguyễn). Trong đó Quốc triều hình luật và Hoàng Việt luật lệ là hai bộ luật tiêu biểu nhất.

a) Quốc triều hình luật

Khai thác nội dung mục a, Tư liệu 3, 4 tr.49 và trả lời câu hỏi:

• Em hãy nêu và phân tích những nội dung cơ bản của bộ Quốc triều hình luật.
• Khai thác Tư liệu 4, hãy cho biết một số điểm tiến bộ của bộ Quốc triều hình luật.

LƯU Ý KHI TRÌNH BÀY VỀ BỘ LUẬT QUỐC TRIỀU HÌNH LUẬT

Cấu trúc và nội dung cơ bản của bộ luật.

Những điểm tiến bộ của bộ luật.

Một số điểm hạn chế của bộ luật.

HƯỚNG DẪN KHAI THÁC TƯ LIỆU

Tư liệu 3

Nội dung đoạn tư liệu nói về những hình phạt nặng áp dụng so đối với những người làm sai, chậm, hư hại,... các công trình liên quan đến vua như thuyền, đường, cung điện,...

Qua đây có thể thấy rõ một trong những nội dung quan trọng của Quốc triều hình luật bảo vệ lợi ích, đặc quyền, đặc lợi của vua nói riêng và tầng lớp quý tộc nói chung.

HƯỚNG DẪN KHAI THÁC TƯ LIỆU

Tư liệu 4

Nội dung tư liệu dẫn một số điều luật tiến bộ của bộ luật Hồng Đức, trong đó quy định, bảo vệ về quyền lợi của người phụ nữ trong xã hội phong kiến:

quyền được chia tài sản, thừa kế hương hoả, phân chia tài sản khi li hôn

Điều luật rất tiến bộ trong bối cảnh xã hội thời phong kiến đang được kế thừa trong luật pháp của nước cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam ngày nay.

Quốc triều hình luật

(hay Luật Hồng Đức, Lê triều hình luật)

Là bộ luật được khởi thảo từ thời vua Lê Thái Tổ, bổ sung qua các thời và được hoàn chỉnh dưới thời vua Lê Thánh Tông.

Về cấu trúc

Gồm 13 chương, 722 điều

Quy định nhiều vấn để thuộc các lĩnh vực khác nhau như: hình sự, dân sự, tố tụng, hôn nhân - gia đình,…

--------------- Còn tiếp ---------------