Nội dung chính Sinh học 12 chân trời Bài 20: Môi trường và các nhân tố sinh thái

BÀI 20: MÔI TRƯỜNG SỐNG VÀ CÁC NHÂN TỐ SINH THÁI

I. MÔI TRƯỜNG SỐNG CỦA SINH VẬT

- Khái niệm: Môi trường sống bao gồm toàn bộ các nhân tố bao quanh sinh vật, ảnh hưởng đến sự sinh trưởng, phát triển và tồn tại của sinh vật.

- Giữa môi trường và sinh vật có sự tác động qua lại lẫn nhau.

- Các loại môi trường sống chủ yếu:

+ Môi trường trên cạn.

+ Môi trường dưới nước.

+ Môi trường trong đất.

+ Môi trường sinh vật.

II. NHÂN TỐ SINH THÁI

1. Khái niệm và các loại nhân tố sinh thái

- Khái niệm: Nhân tố sinh thái là tất cả những yếu tố của môi trường có ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp đến đời sống sinh vật.

- Phân loại: Dựa vào nguồn gốc, các nhân tố sinh thái được chia thành hai nhóm:

+ Nhân tố vô sinh: các yếu tố khí hậu (ánh sáng, không khí, nhiệt độ,...); thổ nhưỡng và nước.

+ Nhân tố hữu sinh: các loài sinh vật sống, con người và mối quan hệ (hỗ trợ hoặc đối kháng) giữa các cá thể sinh vật cùng loài hoặc khác loài.

2. Ảnh hưởng của một số nhân tố sinh thái đến sinh vật

a. Ảnh hưởng của ánh sáng

-  Đối với thực vật: ánh sáng ảnh hưởng đến cường độ quang hợp, độ dài ngày và đêm → ảnh hưởng đến sự phát triển ở thực vật.

+ Thực vật ưa sáng: phân bố ở những nơi quang đãng hoặc tầng trên của tán rừng (bạch đàn, lúa, ngô,...).

+ Thực vật ưa bóng: phân bố ở nơi có ánh sáng yếu hoặc sống dưới bóng của tán cây khác (phong lan, vạn niên thanh,...).

- Đối với động vật, ánh sáng giúp chúng có khả năng định hướng trong không gian, ảnh hưởng đến tập tính và cấu tạo của động vật.

+ Động vật hoạt động ban ngày: có cơ quan tiếp nhận ánh sáng phát triển (ong, thằn lằn, đại bàng,...).

+ Động vật hoạt động về đêm hoặc nơi thiếu ánh sáng: có cơ quan thị giác rất phát triển (cú lợn, gấu mèo,...).

b. Ảnh hưởng của nhiệt độ

- Nhiệt độ ảnh hưởng đến quá trình trao đổi chất → sự phân bố, hình thái, tập tính, quá trình sinh trưởng, phát triển và sinh sản của sinh vật.

+ Sinh vật biến nhiệt (thực vật, cá, lưỡng cư): chịu ảnh hưởng bởi nhiệt độ môi trường. 

+ Sinh vật đẳng nhiệt (chim, thú): có thân nhiệt ổn định.

c. Sự tác động qua lại giữa sinh vật và môi trường

- Bên cạnh sự tác động của môi trường đến sinh vật, sự thay đổi của các loài sinh vật cũng có thể gây ảnh hưởng và làm thay đổi tính chất môi trường sống của chúng.

3. Quy luật tác động của các nhân tố sinh thái lên đời sống sinh vật

a. Quy luật giới hạn sinh thái

- Giới hạn sinh thái là khoảng giá trị xác định của một nhân tố sinh thái mà ở đó sinh vật có thể tồn tại và phát triển.

b. Quy luật tác động tổng hợp của các nhân tố sinh thái

- Môi trường sống của sinh vật gồm nhiều nhân tố sinh thái gắn bó chặt chẽ với nhau → tổ hợp sinh thái và cùng tác động tổng hợp lên cơ thể sinh vật.

c. Quy luật tác động không đồng đều của các nhân tố sinh thái

- Các nhân tố sinh thái tác động khác nhau đến các hoạt động sống của cơ thể.

- Trong chu kì sống của mình, nhiều loài sinh vật có những yêu cầu về nhân tố sinh thái khác nhau trong các giai đoạn sống khác nhau, nếu điều kiện sống không thuận lợi thì chúng sẽ chết hoặc khó có khả năng phát triển.

III. NHỊP SINH HỌC

- Khái niệm: Nhịp sinh học là những phản ứng một cách nhịp nhàng của cơ thể sinh vật với sự thay đổi có tính chu kì của các nhân tố sinh thái.

- Phân loại:

+ Nhịp sinh học bên ngoài là sự biến đổi của cơ thể được điều khiển bởi các yếu tố môi trường bên ngoài, có thể thay đổi theo chu kì ngày đêm, chu kì mùa, chu kì tuần trăng.

+ Nhịp sinh học bên trong là những biến đổi liên quan đến các quá trình sinh lí của sinh vật, có thể duy trì ngay cả khi không chịu tác động bởi yếu tố môi trường bên ngoài.

- Vai trò: sự thích nghi của sinh vật với những thay đổi có tính chu kì của môi trường.