Giáo án hệ thống kiến thức lịch sử 10 chân trời sáng tạo

 CHỦ ĐỀ 3: CÁC CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP TRONG LỊCH SỬ THẾ GIỚI

------------------------------------------------------------

KIẾN THỨC LÝ THUYẾT

Sơ đồ 1: Các cuộc cách mạng công nghiệp trong lịch sử thế giới

1. Các cuộc Cách mạng công nghiệp thời kì cận đại

Cách mạng công nghiệp lần thứ nhất

Bối cảnh lịch sử

+ Hoàn cảnh lịch sử:

• Thế kỉ XVII – XVIII, các cuộc cách mạng tư sản nổ ra và giành thắng lợi ở nhiều quốc gia Tây Âu và Bắc Mỹ.
• Diễn ra từ nửa sau thế kỉ XVIII đến đầu thế kỉ XIX.
• Bắt nguồn từ nước Anh, nơi có đủ tiền đề vốn, nhân công, kĩ thuật, sau đó lan rộng ra nhiều quốc gia khác trên thế giới.

+ Đặc điểm: Sử dụng năng lượng nước, máy hơi nước cơ giới hoá sản xuất.

Thành tựu tiêu biểu

- Đối với mỗi phát minh máy móc trong thời đại công nghiệp, HS cần có các thông tin: Tác giả của phát minh, tên và hình ảnh của phát minh, năm phát minh, công năng của máy móc.

- Máy hơi nước ra đời, mở ra kỉ nguyên sản xuất cơ khí, cơ giới hoá: Trong Cách mạng công nghiệp lần thứ nhất, thành tựu máy hơi nước (James Watt) giữ vai trò then chốt. Sự ra đời của máy hơi nước đã tạo điều kiện cho sự bùng nổ của cách mạng công nghiệp thế kỉ XIX. Những xưởng dệt, công trường thủ công, đóng tàu, luyện kim,... dần được cơ khí hoá và xây dựng tại khắp các đô thị, mở ra kỉ nguyên sản xuất cơ khí hoá. Từ thập niên 70 của thế kỉ XVIII trở đi, động cơ hơi nước đã được sử dụng ở các nhà máy. Đến năm 1800, toàn nước Anh đã có 321 cỗ máy hơi nước, với tổng công suất 5 210 mã lực. Đến năm 1825, tăng lên 15 000 cỗ máy hơi nước với tổng công suất là 375 000 mã lực.

Cách mạng công nghiệp lần thứ hai

Bối cảnh lịch sử

+ Hoàn cảnh lịch sử:

Nửa sau thế kỉ XIX, chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh chuyển sang chủ nghĩa đế quốc.

Khởi nguồn từ nước Mỹ, diễn ra từ thập niên 1870 đến khi Chiến tranh thế giới lần thứ nhất nổ ra (1914).

Quá trình công nghiệp hoá đang diễn ra mạnh mẽ ở các nước tư bản, thể hiện ở ngành điện, vận tải, hoá học, sản xuất thép,.

+ Đặc điểm: Sử dụng năng lượng điện, tự động hoá và sự ra đời của các dây chuyền sản xuất hàng loạt trên quy mô lớn.

Thành tựu tiêu biểu

- Việc sử dụng năng lượng điện mở ra quá trình điện khí hoá sản xuất và sự ra đời của các dây chuyền sản xuất hàng loạt thúc đẩy quá trình tự động hoá sản xuất.

- Việc phát minh ra động cơ chạy bằng điện và động cơ chạy bằng xăng dầu mở ra quá trình điện khí hoá trong sản xuất, cung cấp nguồn điện năng mạnh hơn với chi phí thấp hơn trước. Động cơ đốt trong thì trở thành “nguồn năng lượng của người nghèo”. Yếu tố quyết định của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ hai là sản xuất dựa trên cơ sở điện - cơ khí và chuyển sang giai đoạn tự động hoá cục bộ trong sản xuất, tạo ra các ngành mới trên cơ sở khoa học thuần tuý, biến khoa học thành một ngành lao động đặc biệt trong xã hội.

Ý nghĩa và tác động của các cuộc Cách mạng công nghiệp thời kì cận đại

Kinh tế

• Mở ra kỉ nguyên sản xuất cơ khí, cơ giới hoá với nguồn động lực là máy hơi nước.
• Giải phóng sức lao động, làm thay đổi cách thức lao động, đời sống của người dân ngày càng cao.
• Thúc đẩy quá trình thị trường hoá nền kinh tế thế giới và xã hội hoá hoạt động sản xuất.
• Nền sản xuất lớn bằng máy móc đã giải phóng sức lao động, làm thay đổi cách thức lao động của con người.

Xã hội

• Thúc đẩy quá trình đô thị hoả, nhiều trung tâm công nghiệp và đô thị lớn xuất hiện.
• Hình thành hai giai cấp tư sản và công nhân. Sự bóc lột của giai cấp tư sản dẫn đến cuộc đấu tranh của giai cấp vô sản. Mâu thuẫn giữa hai giai cấp cơ bản là tư sản và vô sản tăng cao, tạo ra những tiền đề cho cách mạng xã hội chủ nghĩa.
• Chủ nghĩa tư bản đã hoàn toàn thắng thế chế độ phong kiến.
• Chủ nghĩa tư bản độc quyền thay thế chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh.

Văn hoá

• Thúc đẩy quan hệ quốc tế, giao lưu và kết nối văn hoá toàn cầu.
• Đời sống vật chất và tinh thần của người dân ở các nước tư bản được nâng cao thể hiện qua đời sống văn hóa phong phú, đa dạng, hiện đại,...
• Hình thành một lối sống, tác phong công nghiệp gắn với quá trình công nghiệp hoá.

- Tiêu cực: Quá trình bành trưởng, cướp bóc thuộc địa, ô nhiễm môi trường, khai thác quá mức cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên, sử dụng những tiến bộ khoa học, kĩ thuật với mục đích phi hoà bình

1. Các cuộc Cách mạng công nghiệp thời kì hiện đại

Cách mạng công nghiệp lần thứ ba

Bối cảnh lịch sử

+ Hoàn cảnh lịch sử:

• Nửa sau thế kỉ XX, những nguồn năng | lượng, vật liệu có sẵn trong tự nhiên dẫn cạn kiệt; nhân loại phải đối mặt với vấn đề biến đổi khí hậu đang phá vỡ cân bằng các hệ sinh thái, đe dọa sự sinh tồn của con người. Sự cần thiết phải có những công nghệ mới, an toàn và bền vững ngày càng  trở nên cấp thiết
• Khởi đầu từ nước Mỹ, nơi có đủ tiền đề vốn, nhân công, kĩ thuật, sau đó lan rộng ra nhiều quốc gia khác trên thế giới.

+Đặc điểm:

• Cuộc cách mạng số, sử dụng điện tử và công nghệ thông tin để tự động hoá sản xuất.
• Sự phát triển vượt bậc của internet tạo | nên một thế giới kết nối, làm thay đổi tận gốc các lực lượng sản xuất.
• Khoa học và kĩ thuật kết hợp chặt chẽ thành một thể thống nhất, tạo nên sức mạnh tổng hợp.

Thành tựu tiêu biểu

-. Trong khoa học cơ bản, các nhà khoa học có nhiều thành tựu lớn trong lĩnh vực Toán học, Vật lí, Hoá học, Sinh học,... như sinh sản vô tính, giải mà ADN, thuyết tương đối, tia laze...

- Các nhà khoa học cho ra đời nhiều phát minh về công cụ sản xuất mới (hệ thống máy tự động, thiết bị điện tử công nghệ thông tin, in-tơ-nét,...) nhằm tự động hoá sản xuất dựa vào máy tính

- Những vật liệu mới, những nguồn năng lượng mới phong phú, vô tận được sử dụng rộng rãi.

Cách mạng công nghiệp lần thứ tư

Bối cảnh lịch sử

+ Hoàn cảnh lịch sử:

• Thế kỉ XXI, quá trình toàn cầu hoá mạnh mẽ, thúc đẩy sự hợp tác cùng phát triển giữa các quốc gia trên thế giới. Tuy nhiên, nhân loại phải đối mặt với hàng loạt vấn đề toàn cầu như ô nhiễm môi trường, bùng nổ dân số, dịch bệnh, an ninh phi truyền thống,
• Xuất phát từ khái niệm “Industrie 4.0” trong một báo cáo của Chính phủ Đức (năm 2013) đề cập đến chiến lược công nghệ cao, điện toán hoá ngành sản xuất mà không cần sự tham gia của con người.

+ Đặc điểm:

• Công nghệ số tích hợp tất cả các công nghệ thông minh với các yếu tố cốt lõi là: trí tuệ nhân tạo (AI), vạn vật kết nối (loT) và dữ liệu lớn (Big Data), sử dụng trí tuệ nhân tạo để điều khiển và tối ưu hoá quy trình sản xuất.
• Sự hợp nhất của các công nghệ và sự tương tác của chúng trong thế thực, thế giới số và thế giới sinh học đã xoá bỏ ranh giới giữa các lĩnh vực vật lí, kĩ thuật số và sinh học.

Thành tựu tiêu biểu

- Giao thông vận tải, thông tin liên lạc và chinh phục vũ trụ có những tiến bộ thần ki thể hiện qua các phát minh và thành tựu: máy bay siêu âm, tàu hoả siêu tốc, phương tiện thông tin liên lạc, phát sóng vô tuyến qua vệ tinh, khám phá Mặt Trăng, sao Hoa,...

- Cuộc cách mạng xanh" trong nông nghiệp có những tiến bộ nhảy vọt trong phương pháp lai tạo giống, chống sâu bệnh,...

- Công nghệ thông tin phát triển mạnh, hình thành mạng máy tính toàn cầu, góp phần kết nối các khu vực trên thế giới, đưa nhân loại chuyển sang thời kì “văn minh thông tinh

- Công nghệ loT với hàng loạt hệ thống cảm biến và đầu đo (sensor) được áp dụng vào các lĩnh vực nông nghiệp, y dược, chế biến thực phẩm, bảo vệ môi trường, năng lượng tái tạo, hoá học và vật liệu.

- Trong lĩnh vực y tế, cỗ máy IBM Oát-xơn có biệt danh "Bác sĩ biết tuốt hỗ trợ tích cực cho quá trình khám bệnh và chữa bệnh cho các bệnh nhân.

- Trong lĩnh vực vật lí, các người máy thế hệ mới, máy in 3D, xe tự lái, các vật liệu mới và công nghệ nano góp phần thay đổi sâu sắc cuộc sống của con người.

- Tự động hoá sử dụng hệ thống điều khiển các thiết bị máy móc, năng lượng tái tạo, máy in 3D, xe tự hành, chuyển mạch trong mạng điện thoại, quản lí hành trình và điều chỉnh cân bằng tạo ổn định cho tàu bè, máy bay.... giảm sự can thiệp của con người đến mức tối thiểu.

Ý nghĩa và tác động của các cuộc Cách mạng công nghiệp thời kì cận đại

Kinh tế

+ Tạo ra bước nhảy vọt chưa từng có của lực lượng sản xuất và năng suất lao động, làm thay đổi vị trí, cơ cấu các ngành sản xuất và các vùng kinh tế, làm xuất hiện nhiều ngành công nghiệp mới.

+ Cách mạng công nghiệp 4.0 tạo ra một thế giới kết nối. Lao động trí tuệ trở thành yếu tố quan trọng nhất trong sản xuất, là động lực chủ yếu tạo nên sự phát | triển Al, IoT và Big Data,... đã và đang thay đổi mạnh mẽ cuộc sống của nhân loại.

Xã hội

+ Tác động mạnh đến cơ cấu sản xuất, từ chiều rộng đến chiều sâu, làm cho sự phân công lao động và chuyên môn hoá ngày càng sâu sắc. Các ngành sản xuất phi vật chất ngày càng được nâng cao, với nội dung, tính chất và hình thức lao động hoàn toàn khác, làm thay đổi cách nghĩ, lối sống, phương thức làm việc và quan hệ của con người trong xã hội.

Văn hoá

+ Thúc đẩy sự đa dạng văn hoá trên cơ sở kết nối toàn cầu, kéo các quốc gia, các dân tộc xích lại gần nhau, góp phần thay đổi lối sống, gắn với “không gian mạng”,  “thế giới ảo"...

+ Ảnh hưởng đến các giá trị văn hoá truyền thống: sự xuất hiện những yếu tố văn hoá ngoại lai; sự phụ thuộc vào "thế giới mạng".

- Tiêu cực:

+ Tình trạng thất nghiệp gia tăng, dẫn đến những nguy cơ bất ổn về chính trị và xã hội.

+ Những nguy hiểm đối với cuộc sống của con người khi sử dụng công nghệ cao, đặc biệt là về an ninh, tài chính và sức khoẻ.

CÂU HỎI TRẮC NGHIỆM VÀ TỰ LUẬN 1

1. PHẦN TRẮC NGHIỆM

Khoanh tròn chữ cái trước câu trả lời đúng:

Câu 1: Phát minh tiêu biểu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ hai là

A. Điện và động cơ điện.                                 

1. Động cơ chạy bằng xăng dầu.
2. Xe hơi.                                                         
3. Xe lửa.

Câu 2: Một trong những ý nghĩa tích cực của việc Giêm Oát phát minh máy hơi nước (1784) là

1. Phát minh mở đầu cho cuộc cách mạng công nghiệp.
2. Quá trình lao động ngày càng được xã hội hóa cao.
3. Điều kiện lao động của công nhân được cải thiện.

D. Khởi đầu quá trình công nghiệp hóa ở nước Anh.

Câu 3: Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ nhất diễn ra đầu tiên ở

A. Anh.                 

1. Pháp.                          
2. Đức.                               
3. Mỹ.

Câu 4: Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ nhất trên thế giới được bắt đầu trong lĩnh vực nào dưới đây?

1. Luyện thép.                                   
2. Công nghiệp luyện kim.
3. Giao thông vận tải.                        

D. Ngành dệt.

Câu 5: Một trong những hệ quả xã hội của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ nhất là

A. Hình thành hai giai cấp tư sản và vô sản.

1. Quá trình lao động ngày càng được xã hội hóa cao.
2. Nhiều thành thị đông dân xuất hiện.
3. Đời sống giai cấp công nhân ngày càng cơ cực.

Câu 6: Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ ba sử dụng điện tử và công nghệ thông tin để tự động hóa sản xuất nên còn được gọi là

1. Cách mạng điện tử.                          
2. Cách mạng cơ khí hóa.

C. Cách mạng số.                                   

1. Cách mạng tự động hóa.

Câu 7: Trong cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ ba, phát minh kĩ thuật ra đời dựa trên

A. Sự phát triển của văn minh nhân loại.

1. Sự phát triển của khoa học cơ bản.
2. Việc tìm ra các loại vật liệu mới.
3. Việc cải tiến công cụ sản xuất.

Câu 8: Hai yếu tố khoa học và kĩ thuật kết hợp chặt chẽ thành một thể thống nhất, tạo nên sức mạnh tổng hợp là đặc điểm của cuộc cách mạng nào dưới đây?

A. Cách mạng công nghiệp lần thứ ba.

1. Cách mạng xanh trong nông nghiệp.
2. Cách mạng công nghiệp lần thứ hai.
3. Cách mạng công nghệ “thông minh”.

Câu 9: Cuộc Cách mạng khoa học – kĩ thuật lần thứ ba diễn ra trong lĩnh vực khoa học cơ bản có ý nghĩa

A. Tạo cơ sở khoa học giúp con người phát minh ra các vật liệu mới.

1. Tạo cơ sở lí thuyết cho các ngành khoa học khác và là nền móng của tri thức.
2. Khoa học và kĩ thuật kết hợp thành một thể thống nhất, tạo nên sức mạnh tổng hợp.
3. Giải quyết được những vấn đề kĩ thuật phục vụ cho cuộc sống và sản xuất.

Câu 10: Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là cuộc cách mạng kết hợp giữa các hệ thống ảo và thực tế, thông qua các công nghệ

A. Trí tuệ nhân tạo (Al), vạn vật kết nối – internet of things (loT) và dữ liệu lớn (Big Data).

1. Điện tử và công nghệ thông tin, tự động hóa sản xuất nên được gọi là cuộc cách mạng số.
2. Máy tính, internet, tạo nên một thế giới kết nối, làm thay đổi tận gốc các lực lượng sản xuất.
3. Sinh học và thông tin, kết hợp chặt chẽ thành một thể thống nhất, tạo nên sức mạnh tổng hợp.
4. PHẦN TỰ LUẬN

Câu 1: Theo em, động lực và nguồn gốc chính của hai cuộc cách mạng công nghiệp thời kì cận đại là gì?

Câu 2:  Em hãy lựa chọn và kể tên một số thành tựu cách mạng công nghiệp thời kì hiện đại có ảnh hưởng lớn đối với sự phát triển văn minh thế giới.