BÀI 16. CÔNG CUỘC XÂY DỰNG ĐẤT NƯỚC THỜI TRẦN (1226- 1400)

1. Nhà Trần thành lập

Câu 1: Mô tả sự thành lập của nhà Trần. Theo em, Trần Thủ Độ có vai trò như thế nào đối với sự thành lập của nhà Trần?

Trả lời:

- Sự thành lập của nhà Trần:

+ Cuối thế kỉ XII, nhà Lý ngày càng suy yếu, phải dựa vào thế lực họ Trần trong triều để duy trì quyền lực.

+ Năm 1224, vua Lý Huệ Tông xuất gia đi tu, truyền ngôi cho Lý Chiêu Hoàng.

+ Năm 1226, dưới sự sắp xếp của Trần Thủ Độ, Lý Chiêu Hoàng nhường ngôi cho chồng là Trần Cảnh, nhà Trần được thành lập.

- Trần Thủ Độ thì là một đại công thần, là người khởi dựng cho sự thành lập của nhà Trần.

2. Tình hình chính trị

Câu 1: Em hãy trình bày những nét chính về tình hình chính trị thời nhà Trần.

Trả lời:

Những nét chính về tình hình chính trị thời nhà Trần:

- Về bộ máy nhà nước:

+ Đứng đầu nhà nước trung ương là vua, nhưng các vua nhà Trần thường nhường ngôi sớm cho con, xưng là Thái thượng hoàng, cùng quản lý đất nước.

+ Các đại thần, quan văn, võ trong triều đều do người trong hoàng tộc nắm giữ.

+ Quý tộc, quan lại được ban thái ấp, cấp bổng lộc nhưng có quy định thưởng phạt cụ thể.

- Hệ thống chính quyền các cấp được tổ chức quy củ và hoàn thiện hơn.

+ Cả nước chia thành 12 lộ, phủ.

+ Đơn vị hành chính ở các địa phương phổ biến là xã.

- Nhà nước ban hành bộ Quốc triều hình luật, các cơ quan pháp luật được tăng cường và hoàn thiện hơn. 

- Quân đội gồm có quân triều đình, quân các lộ, phủ, quân biên ải và dân binh ở làng xã.

- Quân đội được xây dựng và phát triển theo chủ trương '"binh lính cốt tinh nhuệ, không cốt đông", chính sách "ngụ binh ư nông" tiếp tục được thực hiện.

3. Tình hình kinh tế

Câu 1:

- Tình hình kinh tế thời Trần có những điểm gì nổi bật?

- Tìm những cụm từ trong tư liệu 16.6 cho thấy sự phát triển kinh tế Đại Việt dưới góc nhìn của sứ thần nhà Nguyên.

Trả lời:

Những điểm nổi bật về tình hình kinh tế thời Trần:

- Nông nghiệp:

+ Nhà Trần thực hiện nhiều chính sách nhằm phục hồi và phát triển nông nghiệp:

•  Khuyến khích khai khẩn đất hoang, mở rộng diện tích canh tác.
•  Đào sông ngòi, đắp đê phòng lụt.
•  Đặt các chức quan chuyên lo nông nghiệp và thuỷ lợi.

+ Ngoài trồng lúa, nhân dân còn trồng nhiều loại cây khác

- Thủ công nghiệp: có những bước tiến đáng kể với sự ra đời của nhiều làng thủ công chuyên nghiệp. Thăng Long là trung tâm sản xuất và buôn bán lớn nhất cả nước với 61 phường sản xuất với ngành nghề đa dạng.

- Thương nghiệp: phát triển mạnh mẽ

+ Tiền được sử dụng phổ biến.

+ Buôn bán phát triển.

+ Thuyền buôn ngoại quốc thường xuyên đến buôn bán ở các cảng.

+ Gốm sứ trở thành mặt hàng xuất khẩu quan trọng của Đại Việt.

Những cụm từ trong tư liệu 16.6 cho thấy sự phát triển kinh tế Đại Việt dưới góc nhìn của sứ thần nhà Nguyên: "phồn vinh", "lúa mỗi năm chín bốn lần", "chợ ở thôn xóm hai tháng họp một lần, trăm thứ hàng hoá tụ tập lại ở đấy".

4. Tình hình xã hội

Câu 1:

- Dựa vào thông tin trong bài, em hãy cho biết xã hội thời Trần có những tầng lớp nào?

- Đọc tư liệu 16.7 và cho biết: Theo quan điểm của Hưng Đạo Vương, những yếu tố nào sẽ giúp triều đình tạo nên sự ổn định và bền vững của một xã hội?

Trả lời:

- Xã hội thời Trần bao gồm các tầng lớp:

+ Tầng lớp quý tộc, quan lại

+ Tầng lớp địa chủ

+ Tầng lớp nông dân

+ Tầng lớp thợ thủ công và thương nhân

+ Tầng lớp nô tì

- Theo quan điểm của Hưng Đạo Vương, những yếu tố sẽ giúp triều đình tạo nên sự ổn định và bền vững của một xã hội là quân đội trung thành với đất nước, đất nước lấy "khoan thư sức dân" làm cốt lõi để giữ nước, tức là chăm lo đời sống và nuôi dưỡng nguồn lực trong nhân dân, hỗ trợ người dân giảm các gánh nặng, qua đó tạo điều kiện vượt khó, vươn lên, phát triển.

5. Tình hình văn hóa

Câu 1: Nêu những thành tựu chủ yếu về văn hóa thời Trần.

Trả lời:

1. Tư tưởng - tôn giáo:

+ Tín ngưỡng cổ truyền vẫn phổ biến trong dân

+ Phật giáo, Đạo giáo và Nho giáo đều được coi trọng.

• Tầng lớp nho sĩ đỗ đạt qua các kì thi đều được triều đình trọng dụng.
• Phật giáo dân tộc phát triển với sự ra đời của Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử do Trần Nhân Tông sáng lập.
• Chùa Vĩnh Nghiêm trở thành trung tâm đào tạo tăng đồ Phật giáo lớn nhất thời Trần

1. Giáo dục và khoa học - nghệ thuật:

- Về giáo dục

+ Năm 1253, Quốc Tử Giám được mở rộng và thu nhận cả con cái thường dân có sức học xuất sắc.

+ Nhiều trường tư được mở ở làng xã.

+ Thời Trần định lệ thi Thái học sinh và chọn tam khôi trong kì thi Đình.

- Về sử học, một số bộ sử nổi tiếng như "Đại Việt sử ký" của Lê Văn Hưu, Việt sử lược, Việt sử cương mục của Hồ Tông Thốc.

- Về quân sự, nổi tiếng là "Binh thư yếu lược" của Trần Quốc Tuấn.

- Về y học, có Thiền sư Tuệ Tĩnh là người đầu tiên xây dựng nền y học truyền thống.

- Về thiên văn học có Đặng Lộ và Trần Nguyên Đán.

1. Văn học và nghệ thuật

- Văn học: văn học thời Trần phát triển rực rỡ, nhiều tác phẩm nổi tiếng ra đời như "Hịch tướng sĩ" của Trần Quốc Tuấn, "Phú sông Bạch Đằng" của Trương Hán Siêu, "Tụng giá hoàn kinh sư" của Trần Quang Khải, "Thiên Trường vãn vọng" của Trần Nhân Tông,...

- Kiến trúc: các công trình kiến trúc tôn giáo được xây dựng khá nhiều như tháp Phổ Minh, tháp Bình Sơn, chùa Thái Lạc. 

- Điêu khắc: có nhiều kiệt tác nghệ thuật, các tác phẩm điêu khắc bằng đá như tượng hổ ở lăng Trần Thủ Độ, chạm khắc gỗ trên cánh cửa ở chùa Phổ Minh. 

- Về âm nhạc: Hát chèo và múa rối nước phổ biến từ đình làng đến cung đình. Nhiều nhạc cụ như trống cơm, sáo, tiêu, đàn cầm đã phổ biến.

LUYỆN TẬP- VẬN DỤNG

Câu 1: Nêu những biểu hiện về sự củng cố chế độ phong kiến tập quyền dưới thời nhà Trần.

Trả lời:

Những biểu hiện về sự củng cố chế độ phong kiến tập quyền dưới thời nhà Trần:

- Kiện toàn bộ máy nhà nước:

+ Đứng đầu nhà nước trung ương là vua, nhưng các vua nhà Trần thường nhường ngôi sớm cho con, xưng là Thái thượng hoàng, cùng quản lý đất nước.

+ Các đại thần, quan văn, võ trong triều đều do người trong hoàng tộc nắm giữ.

+ Quý tộc, quan lại được ban thái ấp, cấp bổng lộc nhưng có quy định thưởng phạt cụ thể.

- Hệ thống chính quyền các cấp được tổ chức quy củ và hoàn thiện hơn.

+ Cả nước chia thành 12 lộ, phủ.

+ Đơn vị hành chính ở các địa phương phổ biến là xã.

- Nhà nước ban hành bộ Quốc triều hình luật, các cơ quan pháp luật được tăng cường và hoàn thiện hơn. 

- Quân đội gồm có quân triều đình, quân các lộ, phủ, quân biên ải và dân binh ở làng xã. Quân đội được xây dựng và phát triển theo chủ trương "binh lính cốt tinh nhuệ, không cốt đông", chính sách "ngụ binh ư nông" tiếp tục được thực hiện.

Câu 2: Lập bảng tóm tắt theo mẫu dưới đây về những thành tựu văn hoá tiêu biểu của thời Trần.

Trả lời:

Câu 3: Tìm hiểu ở địa phương nơi em đang sống, hoặc qua sách báo, internet, hãy viết một đoạn văn ngắn khoảng 100 từ giới thiệu di tích lịch sử liên quan đến công cuộc xây dựng đất nước và bảo vệ độc lập dân tộc của nhà Trần.

Trả lời:

Khu di tích lịch sử nhà Trần tại Đông Triều (Di tích lịch sử - văn hóa đền, lăng mộ các vua Trần) thuộc địa phận các xã An Sinh, Tràng An, Bình Khê, Thủy An, huyện Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh. Khu di tích lịch sử nhà Trần tại Đông Triều hiện nay được lập nên từ sau năm 1299, khi Thượng hoàng Trần Nhân Tông đến Yên Tử tu hành, lập nên Thiền phái Trúc Lâm. Nơi đây là một vùng “thánh địa” linh thiêng, tập trung nhiều kiến trúc độc đáo mang đậm dấu ấn của triều đại nhà Trần và là “Trung tâm Phật giáo” của nước Đại Việt dưới thời Trần. Khu di tích hiện nay có tổng diện tích khoanh vùng bảo vệ là: 22.063.054,5m2,  gồm hệ thống lăng mộ, đền - miếu, công trình tín ngưỡng, tôn giáo gắn liền với lịch sử nhà Trần và Thiền phái Trúc Lâm. Bên cạnh giá trị về kiến trúc, Khu di tích lịch sử nhà Trần tại Đông Triều còn lưu giữ khá nhiều di vật, cổ vật có giá trị về lịch sử, văn hóa và khoa học, gồm: bia đá, chân tảng đá, gạch, ngói trang trí, đồ gốm các loại, tháp đá, tượng voi, ngựa... Ngoài ra, Khu di tích còn là nơi lưu giữ và duy trì nhiều sinh hoạt văn hóa dân gian độc đáo gắn với lịch sử vùng đất, tiêu biểu là lễ hội đền An Sinh, lễ hội chùa Quỳnh Lâm và chùa - quán Ngọc Thanh...