Giáo án lịch sử 10 chân trời bài 16: Văn minh champa

HOẠT ĐỘNG CỦA GV- HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập

- GV tổ chức cho HS hoạt động nhóm theo 3 vấn đề: Điều kiện tự nhiên có ảnh hưởng như thế nào đến sự hình thành văn minh Champa. GV nêu một số câu hỏi gợi ý cho HS thảo luận theo cặp, trả lời về cơ sở hình thành văn minh Champa.

1. Điều kiện tự nhiên có thuận lợi và khó khăn gì đối với sự hình thành văn minh Champa?

2 Điều kiện dân cư và xã hội có ảnh hưởng như thế nào đến sự hình thành văn minh Champa?

3. Nêu ảnh hưởng của văn minh Ấn Độ đến văn minh Champa.

Bước 2: HS tiếp nhận, thực hiện nhiệm vụ

- HS làm việc theo các cặp đôi, thảo luận, đọc thông tin và tư liệu SGK để giải quyết vấn đề GV đưa ra.

- GV hướng dẫn, hỗ trợ HS (nếu cần thiết).

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động, thảo luận

- GV mời đại diện HS trình bày kết quả thảo luận, giải quyết vấn đề:

1. Tác động của yếu tố địa hình và khí hậu gây ra tình trạng khô hạn, thiếu nước kéo dài trong năm, người Chăm phải phát triển hệ thống đập giữ nước và hệ thống giếng đào để lấy nước phục vụ nhu cầu sản xuất, sinh hoạt. Nhờ đó, mỗi năm cư dân có thể trống hai vụ lúa. Người Chăm còn lai tạo được giống lúa có khả năng chịu hạn tốt, gọi là “lúa Chiêm Tiêu biểu là đập Nha Trinh (Ninh Thuận) được vua Po Klong Garai xây dựng từ thế kỉ XII đến nay vẫn tiếp tục phục vụ cho sản xuất mà không thay đổi kết cấu.

Cùng với nông nghiệp, cư dân Sa Huỳnh – Champa cũng hình thành các nghề khai thác lâm sản như trầu, chè, tiêu, quế, mây tre, lá nón, mật ong, đặc biệt là trầm hương,... Ở ven biển, họ phát triển nghề làm ruộng muối, đánh bắt cá cung cấp cho ngành làm nước mắm và các loại mắm. Nghề làm nước mắm của Champa được người Việt học hỏi đã tạo nên một loại gia vị truyền thống trong văn hoá ẩm thực Việt Nam ngày nay.

Lợi thế biển với nhiều cảng, vịnh, đảo và quần đảo đã giúp Champa trở thành nơi thu hút thương nhân phương Tây, Ấn Độ, Trung Quốc và Đông Nam Á tìm đến tránh gió bão và buôn bán. Nhờ đó, Champa trở thành điểm trung chuyển, kết nối quan trọng trên "con đường Tơ lụa” trên biển. Trong thời thịnh vượng, Champa không chỉ phát triển thương mại ven bờ, mà còn kiểm soát cả vùng biển rộng lớn đến tận Philippines. Sự tương đồng rất cao giữa gồm Chăm và gồm Mindanao (Philippines) là minh chứng cho sự phồn thịnh của thương nghiệp hàng hải Champa.

2. Cư dân Chăm cổ gồm hai bộ tộc chính là bộ tộc Dừa và bộ tộc Cau được gọi chung là người Chăm, thuộc ngữ hệ Nam Đảo. Cộng đồng người Chăm bảo lưu lâu dài chế độ mẫu hệ với vai trò chủ đạo của người phụ nữ trong quan hệ gia đình và hôn nhân.

Kinh tế phát triển đã đẩy nhanh quá trình phân hoá xã hội. Đồng thời, sự tiếp nhận Ấn Độ giáo (từ trước và đầu Công nguyên) và Islam giáo (từ thế kỉ XIII – XIV) có ảnh hưởng mạnh mẽ đến thiết chế xã hội Champa. Hợp thành giai cấp thống trị là giới quý tộc, tu sĩ và quan lại, nắm quyền lực chính trị, kinh tế và tôn giáo. Giai cấp bị trị gồm nông dân công xã, thợ thủ công, thương nhân và một bộ phận nhỏ nô lệ phục dịch trong các gia đình quý tộc, quan lại và trong các đền thờ. Tính thống nhất của nhà nước Champa không cao, do xu hướng tự trị của các thế lực quý tộc địa phương rất mạnh.

Sự tiếp thu chọn lọc những thành tựu văn minh Ấn Độ có ảnh hưởng mạnh mẽ đến thiết chế chính trị và xã hội Champa, góp phần đưa nền văn minh Champa phát triển rực rỡ.

3. Người Chăm sớm tiếp thu những thành tựu của văn minh Ấn Độ; ảnh hưởng mạnh mẽ đến thiết chế xã hội Champa. Giai cấp thống trị là giới quý tộc, tu sĩ và quan lại, nắm quyền lực chính trị, kinh tế và tôn giáo. Giai cấp bị trị gồm nông dân, thợ thủ công, thương nhân và một bộ phận nhỏ nô lệ phục dịch trong các gia đình quý tộc và trong các đền thờ.

Đứng đầu bộ máy nhà nước là vua, theo chế độ cha truyền con nối. Dưới vua là hai vị đại thần (một đứng đầu ngạch quan văn, một đứng đầu ngạch quan võ). Ở cấp địa phương là đội ngũ ngoại quan quản lí các châu – huyện – làng. Người Chăm tiếp nhận khá đậm đặc văn hoá chính trị từ Ấn Độ: Tên gọi các vương triều, thiết chế chính trị – xã hội, mô hình nhà nước và chức danh của quan lại. Các vua Chăm đều đặt vương hiệu theo tên các vị thần theo cách của người Ấn như Indravarman, Harivarman, Shihavarman.

Khoảng thế kỉ III, người Chăm đã tiếp nhận chữ Phạn ở miền Nam Ấn Độ để sáng tạo nên chữ Chăm cổ (Akhar Hayap). Những dòng chữ Chăm cổ khắc trên bia đá Vô Cạnh (Khánh Hoà) được các nhà khoa học xem là bằng chứng về chữ Chăm cổ xưa nhất được tìm thấy ở Champa nói riêng, Đông Nam Á nói chung.

Văn học viết Champa phát triển với nhiều thể loại sử thi, trường ca, thơ thể sự gia huấn ca... chịu ảnh hưởng đậm đặc văn hoà Ấn Độ và thấm đượm triết lí Bà La Môn giáo, Hồi giáo. Có khoảng 250 minh văn sáng tác bằng chữ Phạn và chữ Chăm cổ đã được phát hiện cho thầy sức sáng tạo lớn lao của người Chăm.

Ấn giáo trở thành tôn giáo chính ở Champa. Thần Indra (thần của các thần) cùng ba vị thần chính của Ấn giáo là Brahma, Visnu và Shiva được tôn thờ ở khắp nơi. Tuy nhiên, khi du nhập Ấn giáo, người Chăm lại đặt thần Shiva lên trên hết và hình thành Shiva giáo.

Nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc Chăm cũng tiếp nhận nhiều ảnh hưởng từ nghệ thuật Ấn Độ. Những đền tháp Chăm là một khối vững chắc xây bằng gạch, có cửa chính và cửa giả gồm nhiều tầng, xếp nếp, tầng trên lập lại tầng dưới nhưng nhỏ dần và tụ lại thành đinh nhọn vươn lên cao. Dấu ấn riêng biệt trong kiến trúc Chăm là kĩ thuật làm gạch kết dính để xây tháp và kĩ thuật chạm trổ trên đá. Những phù điều nhấn mạnh vào từng hình tượng và khuynh hưởng thiên về tượng tròn là đặc điểm giàu tính ấn tượng, tạo nên về đẹp độc đáo của nghệ thuật điêu khắc cổ Champa.

Bước 4 : Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV nhận xét, đánh giá, nêu kết luận và chuyển sang nội dung mới.

I. Cơ sở hình thành

1. Điều kiện tự nhiên

- Địa hình Chăm-pa phía tây là dãy Trường Sơn, phía đông là biển đảo, xen kẽ là dải đồng bằng nhỏ, hẹp, dọc ven biển, bị chia cắt bởi các con sông ngắn và những núi, đèo hiểm trở.

- Khí hậu khô nóng, đất đai cằn cỗi, thường xuyên phải hứng chịu những trận bão lụt là những bất lợi lớn của vùng đất này.

- Nguồn lợi: làm thổ sản, các mỏ khoáng sản và nhiều vịnh, cảng tốt.

2. Dân cư và xã hội

- Cư dân Chăm cổ gồm hai bộ tộc chính là bộ tộc Dừa (Na-ri-kê-la-vam-sa) và bộ tộc Cau (Kra-mu-ka-vam-sa) được gọi chung là người Chăm, thuộc ngữ hệ Nam Đảo.

- Cộng đồng người Chăm bảo lưu lâu dài chế độ mẫu hệ với vai trò chủ đạo của người phụ nữ trong quan hệ gia đình và hôn nhân.

- Tổ chức xã hội của người Chăm phân chia theo địa hình và địa bàn cư trú với mô hình ba trục: cảng (phía đông) – thành (trung tâm) - trung tâm tôn giáo (phía tây).

3. Ảnh hưởng của văn minh Ấn Độ

- Sự tiếp thu chọn lọc những thành tựu văn minh Ấn Độ có ảnh hưởng mạnh mẽ đến thiết chế chính trị và xã hội Chăm-pa, góp phần đưa nền văn minh Chăm-pa phát triển rực rỡ.

- Đứng đầu bộ máy nhà nước là vua, theo chế độ cha truyền con nối. Dưới vua là hai vị đại thần (một đứng đầu ngạch quan văn, một đứng đầu ngạch quan võ). Ở cấp địa phương là đội ngũ ngoại quan quản lí các châu – huyện – làng.