Giáo án gộp KHTN (Sinh học) 9 kết nối tri thức kì II

HOẠT ĐỘNG CỦA GV - HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập

- GV giới thiệu về cuộc đời sự nghiệp của Lamarck: Jean Baptiste Lamarck (1744 – 1829) là nhà tự nhiên học người Pháp, ông là người đầu tiên đưa ra quan điểm về tiến hóa của sinh giới vào năm 1809. 

- GV chia lớp thành các nhóm, mỗi nhóm 3 - 4 HS.

- GV yêu cầu các nhóm tìm hiểu thông tin mục I, thảo luận nhóm thực hiện Hoạt động SGK tr.215: Quan sát Hình 50.1, thực hiện các yêu cầu sau:

1. Mô tả quá trình hình thành loài hươu cao cổ theo quan điểm của Lamarck.

2. Nguyên nhân nào dẫn đến sự hình thành loài hươu cao cổ?

- Trên cơ sở đó, GV yêu cầu HS nêu quan điểm của Lamarck về cơ chế tiến hóa và nêu hạn chế của Lamarck trong quan điểm của ông về tiến hóa.

- Để củng cố kiến thức, GV yêu cầu HS trả lời Câu hỏi và bài tập SGK tr.215: Nêu hạn chế nổi bật nhất trong quan điểm của Lamarck về cơ chế tiến hóa.

Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ học tập

- HS đọc thông tin SGK, trả lời câu hỏi.

- GV hướng dẫn, gợi ý (nếu cần thiết).

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận

- GV báo cáo kết quả thảo luận (Đính kèm dưới hoạt động).

- GV sử dụng kĩ thuật 3 : 2 : 1 tổ chức cho HS nhận xét và đánh giá.

- HS xung phong trả lời Câu hỏi và bài tập SGK tr.215 (Đính kèm dưới hoạt động).

Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV nhận xét, đánh giá câu trả lời của HS.

- GV chuẩn kiến thức, yêu cầu HS ghi chép.

- GV mở rộng thông qua mục Em có biết SGK tr.218.

- GV chuyển sang hoạt động tiếp theo. 

I. Quan điểm của Lamarck về cơ chế tiến hóa

- Quan điểm tiến hóa của Lamarck với cơ chế tiến hóa là sự biến đổi và tích lũy các đặc tính thu được do tác động của ngoại cảnh.

Hướng dẫn trả lời Hoạt động SGK tr.215:

1. Quá trình hình thành loài hươu cao cổ theo quan niệm của Lamarck: Ban đầu cổ hươu ngắn, không ăn được lá cây trên cao, hươu phải vươn cao cổ lên để ăn được lá cây trên cao. Do cổ hươu được hoạt động theo hướng vươn dài ra nên cổ hươu ngày càng dài. Biến đổi cổ vươn dài được di truyền, tích lũy qua các thế hệ và kết quả hình thành loài hươu cổ cao.

2. Nguyên nhân dẫn đến sự hình thành loài hươu cao cổ: Do điều kiện sống thay đổi chậm chạp, cổ hươu vươn dài để phù hợp. Cổ là cơ quan thường xuyên hoạt động nên phát triển dài ra. Đặc điểm cổ dài được di truyền, tích luỹ và hình thành loài hươu cao cổ.

Hướng dẫn trả lời Câu hỏi và bài tập SGK tr.215:

Hạn chế trong quan điểm của Lamarck về cơ chế tiến hoá:

Lamarck cho rằng sinh vật luôn chủ động thích ứng với sự thay đổi của môi trường bằng cách thay đổi tập quán hoạt động của các cơ quan, do đó không có loài nào bị đào thải, tức là mọi biến đổi trên cơ thể sinh vật đều di truyền, tích luỹ.

HOẠT ĐỘNG CỦA GV - HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập

- GV yêu cầu HS đọc mục II SGK tr.215: Tóm tắt nhanh cuộc đời sự nghiệp của Darwin.

- GV yêu cầu HS thảo luận cặp đôi, trả lời Phiếu học tập số 1 (Đính kèm dưới hoạt động).

- Trên cơ sở đó, GV yêu cầu HS khái quát quan điểm của Darwin về cơ chế tiến hóa dưới dạng sơ đồ.

- Để củng cố kiến thức, GV yêu cầu HS trả lời Câu hỏi và bài tập SGK tr.216: Trình bày những hạn chế trong quan điểm của Darwin về cơ chế tiến hóa.

Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ học tập

- Nhóm HS đọc hiểu mục II tr.215 - 216 SGK, thực hiện nhiệm vụ được giao.

- GV hướng dẫn, theo dõi, hỗ trợ HS nếu cần thiết. 

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận

- GV mời một số nhóm đại diện trình bày Phiếu học tập số 1 (Đính kèm dưới hoạt động).

- HS xung phong trả lời Câu hỏi và bài tập SGK tr.216: Darwin cho rằng, trong quá trình sinh sản hữu tính phát sinh nhiều biến dị cá thể là các biến dị vô hướng và di truyền được, chứng tỏ Darwin chưa phân biệt được biến dị di truyền và biến dị không di truyền, chưa xác định được nguyên nhân và cơ chế phát sinh các biến dị.

- HS khác nhận xét, bổ sung.

Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV đánh giá, nhận xét kết quả thảo luận của HS, thái độ làm việc của HS trong nhóm.

- GV chuẩn kiến thức và yêu cầu HS ghi chép. 

- GV dẫn dắt sang hoạt động tiếp theo.

II. Quan điểm của Darwin về cơ chế tiến hóa

- Charles Darwin (1809 – 1882) là nhà tự nhiên học người Anh. 

+ Tác phẩm Nguồn gốc các loài (On the Origin of Species), công bố vào năm 1859 đã đưa ra thuyết tiến hóa.

- Quan điểm tiến hoá của Darwin với cơ chế tiến hoá là sự tích lũy các biến dị cá thể có lợi dưới tác động của chọn lọc tự nhiên (được chọn lọc bởi môi trường) qua nhiều thế hệ, dẫn đến hình thành các đặc điểm thích nghi trên cơ thể sinh vật.

Thông tin bổ sung

Quan điểm của Darwin về cơ chế tiến hóa

- Đấu tranh sinh tồn là các cá thể sinh vật luôn phải đấu tranh với nhau để giành quyền sinh tồn. Biến dị xác định liên quan trực tiếp với những thay đổi của điều kiện ngoại cảnh thì không di truyền được nên ít có ý nghĩa trong tiến hoá. Biến dị không xác định hay biến dị cá thể phát sinh trong quá trình sinh sản hữu tính là những biến dị di truyền được và có vai trò quan trọng trong tiến hoá. Biến dị và di truyền được xem là nhân tố bên trong, là cơ sở của quá trình tiến hoá, trong đó biến dị cung cấp nguyên liệu cho chọn lọc và di truyền là điều kiện cần thiết để tích lũy các biến dị có lợi qua nhiều thế hệ.

- Chọn lọc tự nhiên là quá trình gồm hai mặt song song: vừa tích lũy các biến dị có lợi vừa đào thải các biến dị có hại đối với bản thân sinh vật trong điều kiện môi trường xác định.

Kết quả của chọn lọc tự nhiên là sự sống sót của những cá thể mang đặc điểm thích nghi với điều kiện môi trường.

- Sự hình thành đặc điểm thích nghi: Đặc điểm thích nghi hình thành do kết quả của chọn lọc tự nhiên qua nhiều thế hệ.

- Sự hình thành loài mới: Trên cùng một nhóm đối tượng, chọn lọc tự nhiên có thể diễn ra theo nhiều hướng khác nhau. Ở mỗi hướng, chọn lọc tự nhiên giữ lại những đặc điểm thích nghi nhất, qua nhiều thế hệ dẫn đến sự khác biệt nhau ngày càng nhiều và mất dần các dạng trung gian, tạo nên các dạng mới khác nhau và khác dạng ban đầu gọi là quá trình phân li tính trạng. Các loài mới được hình thành từ một loài ban đầu bằng con đường phân li tính trạng, dưới tác dụng của chọn lọc tự nhiên trên cơ sở của tính biến dị và di truyền của sinh vật.

PHIẾU HỌC TẬP SỐ 1

Tìm hiểu quan điểm của Darwin về cơ chế tiến hóa

Quan sát Hình 50.2 và thực hiện các yêu cầu sau:

1. Mô tả quá trình hình thành loài hươu cao cổ theo quan điểm của Darwin.

2. Để giải thích sự hình thành loài hươu cao cổ, quan điểm của Darwin khác với quan điểm của Lamarck như thế nào?

……………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………

PHIẾU HỌC TẬP SỐ 1

Tìm hiểu quan điểm của Darwin về cơ chế tiến hóa

Quan sát Hình 50.2 và thực hiện các yêu cầu sau:

1. Mô tả quá trình hình thành loài hươu cao cổ theo quan điểm của Darwin.

2. Để giải thích sự hình thành loài hươu cao cổ, quan điểm của Darwin khác với quan điểm của Lamarck như thế nào?

1. Quá trình hình thành loài hươu cao cổ theo quan niệm của Darwin: Trong quá trình sinh sản phát sinh nhiều biến dị sai khác giữa các cá thể, trong đó có biến dị về kích thước cổ hươu. Những lá non ở dưới thấp hết dần, những con hươu cổ ngắn không có thức ăn nên bị chết, những con hươu cổ dài lấy được thức ăn trên cao nên sống sót, sinh sản hình thành loài hươu cổ cao.

2. Quan điểm của Darwin về sự hình thành loài hươu cao cổ khác với quan điểm của Lamarck, cụ thể: Darwin cho rằng không phải mọi biến đổi trên cơ thể đều được di truyền, tích luỹ mà chỉ có những biến dị di truyền có lợi cho bản thân sinh vật mới được chọn lọc tự nhiên giữ lại tạo điều kiện cho nó trở nên phổ biến trong loài.

HOẠT ĐỘNG CỦA GV - HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập

- GV sử dụng kĩ thuật dạy học theo trạm, yêu cầu HS tìm hiểu thông tin mục III SGK tr.216 - 218, thảo luận nhóm hoàn thành Phiếu học tập số 2 (Đính kèm dưới hoạt động).  

- Để củng cố kiến thức GV yêu cầu HS trả lời câu hỏi Khởi động SGK tr.214.

Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ học tập

- Nhóm HS thực hiện nhiệm vụ theo hướng dẫn của GV.

- GV hướng dẫn, theo dõi, hỗ trợ HS nếu cần thiết. 

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận

- GV mời một số nhóm mảnh ghép trình bày Phiếu học tập số 2 (Đính kèm dưới hoạt động).

- HS xung phong trả lời Khởi động SGK tr.214:

- HS khác nhận xét, bổ sung.

Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV đánh giá, nhận xét kết quả thảo luận của HS, thái độ làm việc của HS trong nhóm.

- GV chuẩn kiến thức và yêu cầu HS ghi chép.

- GV dẫn dắt sang hoạt động tiếp theo.

III. Một số luận điểm của thuyết tiến hóa tổng hợp hiện đại

1. Tiến hóa nhỏ

- Tiến hóa nhỏ là quá trình biến đổi tần số allele, tần số kiểu gene của quần thể qua các thế hệ.

- Phạm vi phân bố tương đối hẹp, thời gian lịch sử tương đối ngắn.

- Có thể nghiên cứu bằng thực nghiệm.

- Quần thể là đơn vị của tiến hóa.

2. Nguồn biến dị di truyền của quần thể

- Nguồn biến dị di truyền chủ yếu là đột biến và biến dị tổ hợp được phát sinh trong quần thể.

- Di – nhập gene (diễn ra khi có sự di cư của các cá thể, giao tử).

3. Các nhân tố tiến hóa

- Nhân tố tiến hóa là các nhân tố tác động vào quần thể gây nên sự biến đổi tần số allele và tần số kiểu gene của quần thể.

a) Đột biến: làm thay đổi tần allele và tần số kiểu gene của quần thể.

→ Nguyên liệu chủ yếu cho tiến hóa.

b) Di – nhập gene: một nhóm cá thể từ quần thể này di cư đến nhập vào một quần thể khác.

→ Làm thay đổi tần số allele và tần số kiểu gene của quần thể.

c) Chọn lọc tự nhiên: đào thải cá thể có kiểu hình kém thích nghi, tạo điều kiện cho cá thể thích nghi sinh sản làm tăng số lượng cá thể. 

→ Làm thay đổi tần số allele và tần số kiểu gene của quần thể.

→ Phá vỡ cân bằng cũ, thiết lập cân bằng mới trong quần thể.

d) Yếu tố ngẫu nhiên: làm thay đổi tần số allele và tần số kiểu gene một cách đột ngột - biến động di truyền hay phiêu bạt di truyền.

→ Giảm sự đa dạng di truyền.

e) Giao phối không ngẫu nhiên: gồm tự thụ phấn (thực vật) và giao phối cận huyết, có chọn lọc (động vật).

→ Chỉ làm thay đổi tần số kiểu gene trong quần thể (tăng tỉ lệ thể đồng hợp, giảm tỉ lệ thể dị hợp).

4. Cơ chế tiến hóa lớn

- Tiến hóa lớn là quá trình hình thành loài và các đơn vị phân loại trên loài (chi/giống, họ, bộ, lớp, ngành, giới).

- Diễn ra trong không gian địa lí rộng lớn, thời gian lịch sử lâu dài.

- Cơ chế của tiến hóa diễn ra theo con đường phân li của loài ban đầu dưới tác động chủ yếu của chọn lọc tự nhiên.

Thông tin bổ sung

- Nếu Darwin cho rằng cá thể là đơn vị tiến hoá cơ sở (cá thể thích nghi nhất) thì thuyết tiến hoá hiện đại thừa nhận quần thể là đơn vị tiến hoá cơ sở. Trong tự nhiên, từng cá thể không thể tồn tại đơn độc mà nhiều cá thể cùng loài sống quần tụ bên nhau thành một cộng đồng tồn tại độc lập trong khoảng không gian và thời gian xác định, có khả năng giao phối tự do với nhau và cách li ở mức độ nhất định với các cá thể lân cận thuộc loài được gọi là quần thể.

- Tiến hoá lớn nghiên cứu sự tiến hoá dẫn tới sự hình thành những đơn vị phân loại trên loài như chi, họ, bộ,... Sự thay đổi vốn gene của quần thể qua thời gian dưới tác động của các nhân tố tiến hoá cơ bản có thể dẫn đến hình thành loài mới. Loài mới được hình thành là cơ sở của quá trình hình thành các cấp độ phân loại trên loài, nối quá trình tiến hoá nhỏ xảy ra trong quần thể với quá trình tiến hoá lớn. Sự hình thành các đơn vị phân loại trên loài diễn ra chủ yếu theo con đường phân li của loài tổ tiên cho ra các loài con cháu, dưới tác động chủ yếu của chọn lọc tự nhiên. Dựa trên kết quả phân tích và so sánh hình thái, các nhà khoa học đã phân chia sinh giới thành các đơn vị phân loại từ thấp đến cao: loài - chi - họ – bộ - lớp – ngành – giới.

PHIẾU HỌC TẬP SỐ 2

Tìm hiểu một số luận điểm của thuyết tiến hóa tổng hợp hiện đại

Yêu cầu 1: Đọc SGK mục III.1 và III.4, phân biệt tiến hóa nhỏ với tiến hóa lớn.

………………………………………………………………………………………………

Yêu cầu 2: Đọc SGK mục III.2, thực hiện yêu cầu và trả lời câu hỏi: 

- Kể tên các nguồn biến dị di truyền của quần thể.

……………………………………………………………………………………………

- Vì sao đột biến và giao phối làm cho quần thể trở thành kho dự trữ nguồn biến dị di truyền?

……………………………………………………………………………………………

- Nguồn biến dị nào là nguyên liệu chính cho tiến hóa? Tại sao?

……………………………………………………………………………………………

Yêu cầu 3: Đọc SGK mục III.3, thực hiện yêu cầu và trả lời câu hỏi:

- Thế nào là nhân tố tiến hóa?

- Vẽ sơ đồ tóm tắt các nhân tố tiến hóa.

- Xác định nhân tố tiến hóa được thể hiện trong Hình 50.3a và 50.3b.

………………………………………………………………

Yêu cầu 4: Đọc SGK mục III.4, quan sát Hình 40.4, thực hiện Hoạt động trong SGK:

1. Quan sát Hình 50.4, mô tả sự hình thành các đơn vị phân loại.

2. Tiến hóa lớn diễn ra theo cơ chế nào?

……………………………………………………………………………………………

PHIẾU HỌC TẬP SỐ 2

Tìm hiểu một số luận điểm của thuyết tiến hóa tổng hợp hiện đại

Yêu cầu 1: Đọc SGK mục III.1 và III.4, phân biệt tiến hóa nhỏ với tiến hóa lớn.

Yêu cầu 2: Đọc SGK mục III.2, thực hiện yêu cầu và trả lời câu hỏi: 

- Kể tên các nguồn biến dị di truyền của quần thể.

Đột biến, biến di tổ hợp và di – nhập gene.

- Vì sao đột biến và giao phối làm cho quần thể trở thành kho dự trữ nguồn biến dị di truyền?

Quần thể có vai trò phát tán các đột biến trong quần thể tạo nên vô số các biến dị tổ hợp thông qua phát tán các giao tử và các hợp tử. Với n cặp gen dị hợp phân li độc lập sẽ tạo ra 2n loại giao tử, 3n loại kiểu gen, 2n loại kiểu hình… Bình thường trong quần thể giao phối, số cặp gen dị hợp rất lớn nên quần thể là một kho biến dị di truyền rất phong phú. 

- Nguồn biến dị nào là nguyên liệu chính cho tiến hóa? Tại sao?

Nguồn biến dị chính cho tiến hoá là những biến dị phát sinh trong quần thể (đột biến và biến dị tổ hợp) vì đột biến và giao phối không ngừng diễn ra trong quần thể, còn di - nhập gene chỉ diễn ra khi có sự di cư của các cá thể, giao tử.

Yêu cầu 3: Đọc SGK mục III.3, thực hiện yêu cầu và trả lời câu hỏi:

- Thế nào là nhân tố tiến hóa?

Nhân tố tiến hóa là các nhân tố tác động vào quần thể gây nên sự biến đổi tần số allele và tần số kiểu gene của một nhóm cá thể trong quần thể.

- Vẽ sơ đồ tóm tắt các nhân tố tiến hóa.

- Xác định nhân tố tiến hóa được thể hiện trong Hình 50.3a và 50.3b.

Nhân tố tiến hoá thể hiện trong Hình 50.3a di nhập gene; nhân tố tiến hoá thể hiện trong Hình 50.3b - giao phối không ngẫu nhiên.

Yêu cầu 4: Đọc SGK mục III.4, quan sát Hình 40.4, thực hiện Hoạt động trong SGK:

1. Quan sát Hình 50.4, mô tả sự hình thành các đơn vị phân loại.

2. Tiến hóa lớn diễn ra theo cơ chế nào?

1. Từ loài tổ tiên A quá trình tiến hóa đã hình thành các loài mới có chung nguồn gốc từ loài A, xếp chung vào một chi, sau nhiều thế hệ, các chi có đặc điểm cấu trúc tương tự nhau xếp thành họ. Từ các họ mang đặc điểm chung hình thành nên các đơn vị phân loại như họ, bộ, lớp, ngành.

2. Tiến hoá lớn diễn ra theo cơ chế phân li tính trạng.