BÀI 16: KHỞI NGHĨA LAM SƠN

I. NHẬN BIẾT

Câu 1: Trong 20 năm đô hộ nước ta nhà Minh đã thi hành những chính sách tàn bạo và thâm độc như thế nào?

Trả lời:

- Trong vòng 20 năm đô hộ nước ta, nhà Minh đã thi hành nhiều chính sách về chính trị, kinh tế văn hóa tàn bạo và thâm độc. 

+ Về chính trị: Nhà Minh xóa bỏ quốc hiệu Đại Ngu, đổi thành Giao Chỉ, sáp nhập nước ta vào Trung Quốc. 

+ Về kinh tế: Nhà Minh đặt ra hàng trăm thứ thuế, bắt phụ nữ và trẻ em nước ta mang về Trung Quốc làm nô tì. 

+ Về văn hóa: Nhà Minh thi hành chính sách đồng hóa, ngu dân, bắt nhân dân ta phải bỏ phong tục tập quán của mình, cướp và thiêu hủy nhiều sách quý của ta. 

Câu 2: Nguyên nhân nào dẫn đến cuộc khởi nghĩa Lam Sơn? 

Trả lời:

- Sau khi nhà Minh đánh bại cuộc kháng chiến của quân dân nhà Hồ, nhà Minh thiết lập chính quyền đô hộ trên khắp nước ta. 

- Trong vòng 20 năm đô hộ nước ta, nhà Minh đã thi hành nhiều chính sách về chính trị, kinh tế văn hóa tàn bạo và thâm độc. 

+ Về chính trị: Nhà Minh xóa bỏ quốc hiệu Đại Ngu, đổi thành Giao Chỉ, sáp nhập nước ta vào Trung Quốc. 

+ Về kinh tế: Nhà Minh đặt ra hàng trăm thứ thuế, bắt phụ nữ và trẻ em nước ta mang về Trung Quốc làm nô tì. 

+ Về văn hóa: Nhà Minh thi hành chính sách đồng hóa, ngu dân, bắt nhân dân ta phải bỏ phong tục tập quán của mình, cướp và thiêu hủy nhiều sách quý của ta. 

- Chế độ thống trị tàn bạo của nhà Minh đã gây ra sự căm phẫn của dân tộc ta đối với quân xâm lược, nhân dân ta đã kiên quyết đứng lên đấu tranh chống lại chúng để giải phóng dân tộc. 

• Nguyên nhân dẫn đến khởi nghĩa Lam Sơn.

Câu 3: Nhân vật lịch sử nào được gọi là Bình Định Vương? Bình Định Vương đã dựng cờ khởi nghĩa như thế nào?

Trả lời:

- Nhân vật lịch sử được gọi là Bình Định Vương: Lê Lợi

- Bình Định Vương Lê Lợi dựng cờ khởi nghĩa:

+ Lê Lợi (1385-1433) là một hào trưởng có uy tín ở vùng Lam Sơn (Thanh Hóa). Trước cảnh nước mất, nhân dân lầm than, ông đã dốc hết tài sản chiêu tập nghĩa quân, bí mật liên lạc với các hào kiệt, xây dựng lực lượng và chọn Lam Sơn làm căn cứ khởi nghĩa. 

+ Được tin Lê Lợi chuẩn bị khởi nghĩa chống quân Minh, hàng loạt nhân tài yêu nước từ các nơi đã tìm về Lam Sơn, trong đó có Nguyễn Trãi. 

+ Năm 1416, Hội thề Lũng Nhai của chủ soái Lê Lợi cùng 18 hào kiệt đồng chí hướng được tổ chức với quyết tâm chiến đấu đến cùng, “sống chết có nhau” 

+ Ngày 7-2-1418, Lê Lợi dựng cờ khởi nghĩa ở Lam Sơn, tự xưng là Bình Định Vương. 

Câu 4: Những năm đầu dựng cờ khởi nghĩa nghĩa quân lam Sơn đã hoạt động như thế nào?

Trả lời:

- Tháng 2-1418, cuộc khởi nghĩa Lam Sơn bùng nổ. Trong tình thế lực lượng còn ít, quân sĩ có lúc chỉ còn 100 người mà quân Minh lại đang mạnh và làm chủ cả nước, nghĩa quân đã phải trải qua rất nhiều khó khăn, gian khổ. 

- Do mới bắt đầu hoạt động, khởi nghĩa thiếu về lương thực. Năm 1421, trong một đợt vây quét của giặc Minh, nghĩa quân lâm vào cảnh thiếu lương thực trầm trọng, đói và rét,... Lê Lợi phải cho giết cả voi, ngựa để nuôi quân. 

- Nhiều lần bị quân Minh tấn công, nghĩa quân phải rút quân lên núi Chí Linh, cố gắng bảo toàn lực lượng: 

+ Năm 1418, nghĩa quân phải rút lên núi Chí Linh (huyện Lang Chánh, Thanh Hóa) lần 1. Quân Minh huy động quân bắt Lê Lợi, Lê Lai liều chết cứu chủ tướng. 

+ Năm 1421, quân Minh mở cuộc càn quét buộc nghĩa quân rút lên núi Chí Linh lần 2. 

- Trong tình thế khó khăn đó, năm 1423, Lê Lợi, Nguyễn Trãi quyết định hòa hoãn với quân Minh, tranh thủ thời gian tìm phương hướng mới, củng cố lực lượng... 

- Năm 1424, quân Minh trở mặt tấn công, nghĩa quân Lam Sơn phải rút lên núi Chí Linh lần 3, khởi nghĩa chuyển sang giai đoạn mới. 

Câu 5: Những thắng lợi đầu tiên làm thay đổi cục diện cuộc chiến của nghĩa quân Lam Sơn là những thắng lợi nào?

Trả lời:

- Nghĩa quân Lam Sơn thắng lợi giải phóng Nghệ An:

+ Thời gian tạm hòa diễn ra không lâu. Quân Minh tìm mọi cách mua chuộc Lê Lợi nhưng không thành. Chúng phải thay đổi ý định. Trước tình hình đó, nghĩa quân quyết định mở lại cuộc chiến đấu, đưa cuộc khởi nghĩa bước qua giai đoạn mới. 

+ Để phá thế bao vây của địch, theo đề nghị của tướng Nguyễn Chích – một người đã từng hoạt động nhiều ở vùng Nam Thanh Hóa – Bắc Nghệ An, nghĩa quân chuyển hướng tấn công vào Nghệ An. Nơi đây, đất rộng người đông, lại vừa ít lực lượng của quân Minh, nhân dân đều mong muốn tham gia khởi nghĩa

+ Từ Nghệ An, nghĩa quân mở rộng vùng giải phóng Tây Đô (Thanh Hóa) và Đông Quan

+ Được nhân dân ủng hộ, đến cuối năm 1424, nghĩa quân giải phóng Nghệ An.

- Nghĩa quân Lam Sơn thắng lợi giải phóng một vùng rộng lớn từ Thanh Hóa đến đèo Hải Vân.

• Những thắng lợi này đã làm thay đổi căn bản cục diện cuộc chiến và so sánh lực lượng giữa hai bên theo hướng có lợi cho nghĩa quân. 

II. THÔNG HIỂU

Câu 1: Trên đà thắng lợi, nghĩa quân tiếp tục mở rộng phạm vi hoạt động tiến quân ra Bắc như thế nào?

Trả lời:

- Tháng 9-1426, trên đà thắng lợi, dựa vào cơ sở của vùng mới giải phóng. Lê Lợi và bộ chỉ huy nghĩa quân quyết định tiến công ra Bắc theo ba hướng để vừa ngăn chặn giặc từ Vân Nam sang, vừa giải phóng vùng hạ lưu sông Nhị (sông Hồng) và chặn đường rút của giặc từ Nghệ An về Đông Quan và tiến thẳng ra Đông Quan. 

- Nhờ tinh thần chiến đấu và những chủ trương đúng đắn của bộ chỉ huy nghĩa quân, nhân dân khắp nơi đã nổi dậy nhiệt liệt ủng hộ và tham gia chiến đấu. Các vùng đất nước lần lượt được giải phóng. 

Câu 2: Cuối năm 1426 – cuối năm 1427 khởi nghĩa Lam Sơn toàn thắng với hai chiến thắng nào? 

Trả lời:

- Cuối năm 1426 – cuối năm 1427 khởi nghĩa Lam Sơn toàn thắng với hai chiến thắng: 

+ Chiến thắng Tốt Động – Chúc Động (cuối năm 1426) 

+ Chiến thắng Chi Lăng – Xương Giang (10-1427) 

Câu 3: Theo em, những nguyên nhân nào dẫn đến thắng lợi của khởi nghĩa Lam Sơn ?

Trả lời:

- Mười năm liên tục chiến đấu anh dũng, mưu trí, từ một nhóm nghĩa quân nhỏ cuộc khởi nghĩa Lam Sơn đã phát triển lên thành một lực lượng hùng mạnh trên 35 vạn người, hàng trăm tướng tá, lần lượt giải phóng hết vùng này đến vùng khác và cuối cùng hoàn toàn đánh đuổi quân xâm lược ra khỏi bờ cõi. Thắng lợi oanh liệt đó do các nguyên nhân sau: 

+ Cuộc khởi nghĩa Lam Sơn thắng lợi do nhân dân ta luôn nêu cao tinh thần yêu nước nồng nàn, ý chí quyết tâm giành độc lập cho dân tộc. 

Đặc 

+ Toàn dân đã đồng lòng đoàn kết chiến đấu, đóng góp của cải, lương thực, vũ khí, chịu nhiều hy sinh để giành thắng lợi cuối cùng. 

+ Nhờ đường lối lãnh đạo đúng đắn, sáng tạo của bộ chỉ huy nghĩa quân, đứng đầu là những lãnh tụ kiệt xuất như Lê Lợi và Nguyễn Trãi, cùng những vị tướng tài như Nguyễn Chích, Nguyễn Xí, Nguyễn Biểu,... Họ là những người có đức tính hy sinh, chịu đựng gian khổ và luôn thể hiện tài năng thao lược của mình về quân sự và ngoại giao. 

+ Khởi nghĩa quân Lam Sơn đã quy tụ được trí tuệ và ý chí chiến đấu của mọi tầng lớp nhân dân, đã duy trì trong lòng dân và được nhân dân bảo vệ. 

Câu 4: Trình bày ý nghĩa lịch sử của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn

Trả lời: 

- Ý nghĩa lịch sử 

+ Cuộc khởi nghĩa Lam Sơn giành được thắng lợi đã kết thúc hai mươi năm đô hộ tàn bạo của phong kiến nhà Minh. 

+ Thắng lợi của cuộc khởi nghĩa đã đưa đất nước sạch bóng quân xâm lược, giành lại được độc lập, tự chủ, chủ quyền dân tộc. 

+ Thắng lợi của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn đã mở ra thời kì phát triển mới của xã hội, đất nước, dân tộc Việt Nam – thời Lê sơ. 

+ Khởi nghĩa Lam Sơn để lại nhiều bài học kinh nghiệm quý giá. 

Câu 5: Hãy cho biết vai trò của Lê Lợi trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn?

Trả lời: 

• Vai trò của Lê Lợi 

- Cuộc khởi nghĩa Lam Sơn từ khi mở đầu tới kết thúc thắng lợi (tháng 12-1427), qua các giai đoạn phát triển về chiến lược, chiến thuật của nó đã chứng minh Lê Lợi là người có tầm vóc của một thiên tài, một nhân cách vĩ đại, là người mở đường, khai sáng cho cuộc khởi nghĩa. 

- Đầu năm 1416, tại núi rừng Lam Sơn trên đất Thanh Hóa, Lê Lợi cùng với 18 người bạn thân thiết, đồng tâm cứu nước đã làm lễ thề đánh giặc giữ yên quê hương. Đó là Hội thề Lũng Nhai đã đi vào sử sách. 

- Lê Lợi là linh hồn, là lãnh tụ tối cao của cuộc khởi nghĩa. Không có Lê Lợi, không có khởi nghĩa Lam Sơn. Lê Lợi không chỉ là người nhen nhóm, tạo lập ra tổ chức khởi nghĩa Lam Sơn mà ông còn là nhà chỉ đạo chiến lược kiệt xuất. 

- Lê Lợi đã tập hợp được nhiều nhân tài, hào kiệt và các lực lượng, tạo nên một sức mạnh tổng hợp để tổ chức kháng chiến, chống quân giặc. 

- Lê Lợi biết dựa vào nhân dân để tiến hành chiến tranh giải phóng dân tộc. Dựa vào sức mạnh của nhân dân, đoàn kết, tập hợp mọi lực lượng xã hội trong một tổ chức chiến đấu. Đây là một cống hiến, sáng tạo to lớn về nghệ thuật, đường lối quân sự của Lê Lợi và bộ tham mưu của ông, để lại bài học lịch sử quý giá. 

- Lê Lợi còn là nhà tổ chức và chỉ đạo chiến lược về chính trị, quân sự, vừa là vị tướng cầm quân mưu trí, quả quyết, Lê Lợi đã vận dụng lối đánh “vây thành diệt viện”. Cuộc vây hãm Vương Thông ở Đông Quan và tiêu diệt viện binh giặc tại Chi Lăng – Xương Giang cuối năm 1427 là kết quả thắng lợi của tư tưởng quân sự của Lê Lợi và Nguyễn Trãi. 

III. VẬN DỤNG

Câu 1: Tác phẩm nào được mệnh danh là bản tuyên ngôn độc lập thứ hai của nước Đại Việt? Nêu hoàn cảnh lịch sử của tác phẩm và tác giả biên soạn.

Trả lời: 

- Tác phẩm Bình Ngô đại cáo được mệnh danh bản tuyên ngôn độc lập lần thứ hai (sau bài thơ Nam quốc sơn hà của Lý Thường Kiệt) của nước Đại Việt.

- Hoàn cảnh: Năm 1428, kháng chiến chống quân Minh thắng lợi, Lê Lợi yêu cầu Nguyễn Trãi soạn Bình Ngô đại cáo. Đây là khúc ca khải hoàn của cuộc kháng chiến chống quân Minh giành thắng lợi do Nguyễn Trãi biên soạn. 

Câu 2: Nguyễn Trãi đã hỗ trợ Lê Lợi như thế nào trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn?

Trả lời: 

- Nguyễn Trãi đã tham mưu cho Lê Lợi phép dùng binh là biết lấy mềm đánh cứng, lấy yếu thắng mạnh, cho nên phần nhiều đều dẫn tới thắng lợi. 

- Nguyễn Trãi ở bộ phận tham mưu. Ý kiến tham mưu của ông trong các trường hợp được Lê Lợi nghe theo. 

- Nguyễn Trãi được thay mặt Lê Lợi đảm nhiệm những công việc quan trọng như viết thư chiêu hàng, thảo hịch, ra tuyên cáo, vào thành thương thảo với Vương Thông. 

- Năm 1428, kháng chiến chống quân Minh thắng lợi, Lê Lợi yêu cầu Nguyễn Trãi soạn Bình Ngô đại cáo. Đây là khúc ca khải hoàn của cuộc kháng chiến chống quân Minh giành thắng lợi. Bình Ngô đại cáo là bản tuyên ngôn độc lập lần thứ hai (sau bài thơ Nam quốc sơn hà của Lý Thường Kiệt) của nước Đại Việt. 

Câu 3: Nhân vật lịch sử nào là người đã có công tạo ra bước ngoặt lịch sử cho khởi nghĩa Lam Sơn vào cuối năm 1424? Trình bày vai trò của nhân vật đó trong cuộc khởi nghĩa. 

Trả lời: 

- Nguyễn Chích là người đã có công tạo ra bước ngoặt lịch sử cho khởi nghĩa Lam Sơn vào cuối năm 1424. 

- Vai trò của Nguyễn Chích trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn:

+ Tháng 10-1424, Bộ chỉ huy Lam Sơn đã có một hội nghị quân sự rất quan trọng. Tại hội nghị này, Nguyễn Chích đã hiến kế xuất sắc, đó là tiến quân đánh Nghệ An, được Bộ chỉ huy Lam Sơn nhiệt liệt tán thành. 

+ Từ tháng 10-1424 trở đi, Nguyễn Chích thường hầu cận bên cạnh Lê Lợi và đóng góp cho Lê Lợi cũng như Bộ chỉ huy Lam Sơn nhiều ý kiến giá trị. Ông có mặt thường xuyên trong Bộ chỉ huy Lam Sơn và tham gia quyết định những vấn đề quan trọng, góp phần không nhỏ vào thắng lợi chung của khởi nghĩa Lam Sơn. 

Câu 4: Kể tên những nhân vật lịch sử có vai trò quan trọng to lớn đối với cuộc khởi nghĩa Lam Sơn.

Trả lời: 

- Những người trực tiếp lãnh đạo và chỉ huy cuộc khởi nghĩa: Lê Lợi, Nguyễn Trãi, Nguyễn Chích

- Ngoài ra, cuộc khởi nghĩa Lam Sơn còn có vai trò to lớn của Trần Nguyên Hãn, Phạm Văn Xảo, Lý Triện, Đinh Lễ, Nguyễn Xí, Nguyễn Biểu, Lê Lai,... những người đã sớm đến với Lê Lợi, đến với nghĩa quân Lam Sơn để cùng nghĩa quân chiến đấu và chiến thắng. 

Câu 5: Vì sao nói khởi nghĩa Lam Sơn là một cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc có tính nhân dân rộng rãi?

Trả lời: 

- Từ núi rừng Lam Sơn, mùa xuân năm 1418, Lê Lợi dựng cờ khởi nghĩa, kêu gọi toàn dân nổi dậy chống giặc Minh xâm lược. 

- Lam Sơn là nơi khởi phát khởi nghĩa. Những năm tháng đầu tiên hoạt động của nghĩa quân Lam Sơn trên địa bàn Thanh Hóa. Đây là giai đoạn hoạt động dài nhất, gian khổ nhất, có lúc rơi vào tình thế phải giảng hòa hai năm để củng cố lực lượng. 

- Nhưng với nghị lực phi thường, lại được nhân dân đùm bọc, chở che, giúp đỡ, nên nghĩa quân đã vượt qua bao khó khăn nguy hiểm, dần khôi phục và phát triển được phong trào. 

- Sau khoảng thời gian xây dựng và củng cố lực lượng trên địa bàn núi rừng Thanh Hóa và theo hiến kế của Nguyễn Chích, năm 1424, nghĩa quân Lam Sơn đã tiến vào đánh chiếm Nghệ An – nơi đất rộng, người đông, tạo thành cơ sở để thu hút nhân lực, tài lực. Từ đó, mở rộng giải phóng Tây Đô và Đông Quan. – Cuối năm 1424, nghĩa quân giải phóng Nghệ An, sau đó giải phóng một vùng rộng lớn từ Thanh Hóa đến đèo Hải Vân rồi tiến tới giải phóng Đông Quan vào cuối năm 1427. 

- Trong những thắng lợi mang tính chất quyết định đến cục diện của cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc, sự tham gia và đóng góp của các địa phương (Thuận Hóa, Hà Tĩnh, Nghệ An, Ninh Bình, Hòa Bình, Bắc Giang),... Điều đó thể hiện tính nhân dân rộng rãi, lòng dân quyết định mọi thành bại của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn. Đây là đặc điểm nổi bật nhất và là cội nguồn sức mạnh của cuộc khởi nghĩa. 

• Khởi nghĩa Lam Sơn là một cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc có tính nhân dân rộng rãi

IV. VẬN DỤNG CAO

Câu 1: Nguyễn Trãi đến với nghĩa quân Lam Sơn như thế nào?

Trả lời:

- Nguyễn Trãi đến với nghĩa quân lam Sơn:

+ Năm 1416, Nguyễn Trãi trốn khỏi Đông Quan, nơi bọn giặc Minh quản thúc ông và sau đó dâng Bình Ngô sách cho Lê Lợi ở Lỗi Giang, Thanh Hóa. 

+ Nguyễn Trãi đứng trong hàng ngũ chiến đấu của nghĩa quân Lam Sơn từ những ngày ở Lỗi Giang, nhưng tên tuổi, sự nghiệp của ông ghi lại trong lịch sử của dân tộc chỉ từ sau khi nghĩa quân Lam Sơn rút về núi Chí Linh lần thứ ba, tức là từ năm 1423 trở đi. 

 + Khi tới Lỗi Giang, Nguyễn Trãi đã làm lễ ra mắt lãnh tụ nghĩa quân Lam Sơn bằng bản Bình Ngô sách của ông nói về kế sách để đánh thắng giặc. 

Câu 2: Em hãy cho biết kế sách đánh giặc của Nguyễn Trãi trong khởi nghĩa Lam Sơn?

Trả lời:

- Kế sách lớn của Nguyễn Trãi là đánh vào lòng dân. Theo Nguyễn Trãi, nhân nghĩa là cội nguồn của cuộc sống. Có nhân nghĩa thì thành công, không nhân nghĩa thì thất bại. 

- Binh pháp “đánh vào lòng người” của Nguyễn Trãi đã giúp khởi nghĩa Lam Sơn trong việc thu phục lòng dân khi tiến quân mở rộng cuộc khởi nghĩa. 

+ Năm 1425, khi nghĩa quân tiến vào Nghệ An, nhân dân đều vui mừng, tranh nhau đem trâu, rượu ra đón khao nghĩa quân và xin gia nhập vào nghĩa quân. 

+ Khi nghĩa quân Lam Sơn cho một bộ phận quay trở lại đánh úp Tây Đô thì nhân dân Thanh Hóa đều thi nhau đến cửa quân, xin hãng hải ra sức để mưu báo đền. 

+ Khi tiến ra Bắc, nghĩa quân Lam Sơn được nhân dân các lộ Đông Kinh cùng phiên trấn các xứ hân hoan, tranh nhau đem bò, dê, lương thực đến để khao tướng sĩ. 

+ Cuối năm 1426, khi quân ta tiến ra vây thành Đông Quan trong 3 ngày đầu, nhân dân kinh lộ và các phủ châu huyện cùng các tù trưởng ở biên trấn đều tấp nập đến cửa quân, xin ra sức liều chết để đánh thành giặc các nơi. 

- Khởi nghĩa Lam Sơn thắng lợi cũng chính là do có đội quân lấy nhân nghĩa làm đầu. Có nhân nghĩa sẽ tạo ra được một đội quân không có kẻ thù nào có thể đánh thắng được. Đó chính là đỉnh cao của binh pháp “đánh vào lòng người” của Nguyễn Trãi.