Giáo án chuyên đề Ngữ văn 12 kết nối CĐ 1 Phần 1: Tìm hiểu một số hướng nghiên cứu văn học hiện đại

HOẠT ĐỘNG CỦA GV - HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Nhiệm vụ 1: Đọc bài viết tham khảo

• Dựa vào bài tham khảo Thế giới tuổi già trong truyện ngắn sau 1975 của Nguyễn Minh Châu để trả lời các câu hỏi sau:

+ Xác định đối tượng phạm vi nghiên cứu và cách tiếp cận của tác giả?

+ Khái niệm chính được sử dụng trong bài viết là gì? Tác giả đã diễn giải khái niệm đó như thế nào?

+ Khái quát những kết luận chính của tác giả? Tác giả căn cứ vào đâu để đưa ra những kết luận đó?

+ Tác giả đã sử dụng những thao tác nào để làm sáng tỏ luận điểm chính?

+ Cách trích dẫn tài liệu tham khảo được trình bày như thế nào và có ý nghĩa gì?

• - HS tiếp nhận nhiệm vụ.

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập.

•  HS thảo luận để trả lời câu hỏi.

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận.

- GV mời đại diện nhóm lên trả lời câu hỏi.

- Các nhóm khác lắng nghe nhận xét và bổ sung.

Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập.

- GV nhận xét, chốt kiến thức.

I. Đọc bài viết tham khảo

(1) Đối tượng, phạm vi nghiên cứu và cách tiếp cận của tác giả:

+ Đối tượng nghiên cứu: diễn ngôn về tuổi già trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu giai đoạn sau 1975.

+ Phạm vi nghiên cứu: sau giai đoạn 1975.

+ Cách tiếp cận của tác giả: Từ lí thuyết diễn ngôn đến các góc độ mới, vi tế hơn.

1. Khái niệm chính được sử dụng trong bài viết là: Tuổi già là gì?

+ Cách diễn giải: Trình bày khái niệm tuổi già dựa trên các kết quả nghiên cứu chính sau đó áp vào các sáng tác văn học của Nguyễn Minh Châu. 

1. Kết luận chính của tác giả:

+ Tuổi già là một kiến tạo văn hóa, gắn với những trải nghiệm tinh thần đặc thù mà không đơn thuần là một hiện tượng sinh lí với những biểu hiện về mặt thể chất.

+ Thứ hai, khủng hoảng hiện sinh là cảm quan bao trùm tất cả các truyện ngắn viết về tuổi già của Nguyễn Minh Châu sau năm 1975. Cảm quan hiện sinh đó được biểu hiện cụ thể ở cảm giác bơ vơ, xa lạ với chính mình, trạng thái trống rỗng, thất bại không mục đích, trải nghiệm sám hối và ý thức chuộc tội. Cảm quan đặc biệt này đã tạo nên một màu sắc riêng trong bức tranh thế giới của Nguyễn Minh Châu so với các nhà văn cùng thời như Nguyễn Huy Thiệp hay Lưu Quang Vũ.

• Tác giả đã rút ra những kết luận đó trên cơ sở quan sát, khái quát hóa đặc điểm của thế giới nhân vật người già trong truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu sau năm 1975; đồng thời chọn lọc phân tích những dẫn chứng tiêu biểu, sát hợp, đắt giá để làm nổi bật luận điểm của mình rồi so sánh với sáng tác của các nhà văn khác để làm nổi bật cảm quan riêng về thế giới trong sáng tác của Nguyễn Minh Châu.

1. Tác giả đã sử dụng các thao tác như: diễn giải, bình luận đánh giá, phân tích dẫn chứng, so sánh, tổng hợp để làm sáng tỏ luận điểm chính.

2. Việc trích dẫn và trình bày mục tài liệu tham khảo đúng quy cách là những yêu cầu quan trọng, thể hiện ý thức tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ của người viết, đồng thời cung cấp thêm thông tin cho người đọc.

Nhiệm vụ 2: Thực hành nghiên cứu

•  Dựa vào kiến thức SGK, GV chia HS thành từng nhóm nhỏ, mỗi nhóm 4-5 HS tìm hiểu về khái niệm cảm quan nghệ thuật thông qua các trạm dừng chân sau đây:

+ Trạm dừng chân số 1: Trình bày khái niệm về cảm quan nghệ thuật và cảm quan nghệ thuật trong văn học hiện đại?

+ Trạm dừng chân số 2: Thế nào là xác định đối tượng, phạm vi và mục đích nghiên cứu?

+ Trạm dừng chân số 3: Khi tiến hành thu thập, phân tích và xử lý thông tin bạn cần lưu ý điều gì?

• - HS tiếp nhận nhiệm vụ.

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập

• HS thảo luận để trả lời câu hỏi.

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận.

- GV mời đại diện nhóm lên trả lời câu hỏi.

- Các nhóm khác lắng nghe nhận xét và bổ sung.

Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập.

- GV nhận xét, chốt kiến thức.

2. Thực hành nghiên cứu 

1. 2.1. Tìm hiểu khái niệm

• Trạm dừng chân số 1:

• Cảm quan nghệ thuật là tổng hòa những cảm nhận, quan niệm, lí giải về thế giới và con người của chủ thể sáng tạo. Cảm quan nghệ thuật được thể hiện thông qua cách xây dựng hệ thống nhân vật, hình ảnh, biểu tượng, sử dụng các mô tuýp không gian, thời gian, điểm nhìn; giọng điệu… trong tác phẩm.

• Ví dụ: Trong Dưới bóng hoàng lan của Thạch Lam đi sâu vào khám phá thế giới vô cùng phong phú và tinh tế của cảm giác khi Thanh trở về căn nhà đã gắn bó với mình từ thời thơ ấu.

+ Thời gian trong văn học hiện đại gắn với cảm thụ của cá nhân về thế giới. Văn học hiện đại đề cao hiện tại nhấn mạnh sự trôi chảy một đi không trở lại của thời gian thể hiện sự lo âu bất an của con người trước sự phôi pha của thời gian. Bên cạnh đó văn học hiện đại cũng phát hiện ra sự biến dạng của thời gian trong ý thức của cá nhân. 

+ Không gian trong văn học hiện đại cũng tái hiện một hiện thực đa dạng trong đó có cả huyền thoại và những điều phi lí bất khả giải.

+ Nếu như văn học trung đại đề cao sự khuôn mẫu những chuẩn mực của quá khứ truy tìm một cái đẹp thuần khiết thì văn học hiện đại đề cao cái đẹp mang tính chất cá biệt, coi trọng sự độc đáo, mới mẻ, miêu tả cái đẹp trong sự dung hợp với cái xấu, cái nghịch dị, thô kệch. Quan niệm thẩm mỹ này thể hiện qua sự đa dạng và cách tân không ngừng của thể loại các khuynh hướng sáng tác các thủ pháp nghệ thuật.

* Trạm dừng chân số 2

- Xác định đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu là sự vật, hiện tượng cần được xem xét khảo sát trong một đề tài khoa học, bởi nghiên cứu cảm quan nghệ thuật trong văn học hiện đại là hướng tiếp cận phương diện chủ thể của sáng tạo nghệ thuật nên có thể lựa chọn đối tượng nghiên cứu là một quan niệm, triết lí, cách kiến giải của nhà văn về thế giới con người, cái đẹp, hoặc nghiên cứu quan niệm, diễn giải của nhà văn về thế giới và con người được biểu đạt được một cách gián tiếp qua hệ thống hình tượng, biểu tượng trong tác phẩm.

- Đề tài có ý nghĩa mới mẻ mang tính chất phát hiện, chưa hoặc ít được nghiên cứu trước đó. Vì thế, sau khi tìm ra đề tài phù hợp, có khả năng thực hiện, cần đọc kĩ các tài liệu tham khảo để tránh lặp lại những gì người khác đã thực hiện. Nếu phát hiện có sự tương đồng giữa đề tài của mình với nghiên cứu đã có thì phải điều chỉnh đề tài bằng cách thu hẹp hoặc mở rộng vấn đề nghiên cứu, thay đổi phạm vi đề tài (chọn một nhóm hoặc các tác phẩm khác, thu hẹp hoặc mở rộng diện khảo sát), chọn một góc tiếp cận khác, sử dụng các khái niệm nghiên cứu khác hoặc thay đổi mục đích nghiên cứu, tập trung vào những gì chưa hay ít được quan tâm.

- Xác định phạm vi nghiên cứu: Để có thể khảo sát được một cách kĩ lương về vấn đề cần đặt ra những giới hạn cho đề tài nghiên cứu sao cho phù hợp với năng lực, thời gian và điều kiện của mình. Chẳng hạn khi nghiên cứu quan niệm về cái hoang dã trong văn chương của Nguyễn Huy Thiệp có thể giới hạn phạm vi đề tài vào một tác phẩm.

- Xác định mục đích nghiên cứu: Cần trả lời câu hỏi nghiên cứu để làm gì. 

- Mọi ý tưởng nghiên cứu tốt nhất có thể bắt nguồn từ việc đọc sâu, đọc rộng các tác phẩm văn học, vì thế, để có một đề tài tốt, cần mở rộng việc đọc ngoài các tác phẩm trong SGK.

- Hướng nghiên cứu cảm quan nghệ thuật khác với hướng nghiên cứu cách tân nghệ thuật chỗ tập trung vào chủ thể sáng tạo, làm nổi bật cái nhìn, cách nghĩ, tư tưởng, quan niệm của chủ thể. Trong khi đó, hướng nghiên cứu cách tân nghệ thuật đòi hỏi sự phân tích cụ thể những tìm tòi, sáng tạo mới về hình thức.

* Trạm dừng chân số 3

- Bên cạnh việc đọc tài liệu nghiên cứu về vấn đề bạn quan tâm cần đọc kĩ các tác phẩm văn học nhằm nhận diện các yếu tố thể hiện cảm quan nghệ thuật trong tác phẩm:

+ Nhận diện quan niệm nghệ thuật về con người được thể hiện qua cách miêu tả nhân vật, tổ chức hình tượng, sử dụng biểu tượng, điểm nhìn, qua cách nhận xét đánh giá của người trần thuật hoặc nhân vật trữ tình.

Ví dụ: Trong tác phẩm Số đỏ của Vũ Trọng Phụng tô đậm sự đối lập giữa vẻ ngoài thượng lưu học thức của nhân vật với bản chất lưu manh, ngu dốt bên trong. Cách miêu tả này làm nổi bật một thế giới trống rỗng, giả dối nơi mà mỗi con người chỉ là một con rối trong tấn trò đời. Thông qua bức tranh thế giới đó ta nhận ra cái nhìn mang tính chất phê phán đả kích của Vũ Trọng Phụng.

+ Nhận diện quan niệm nghệ thuật về thế giới được thể hiện qua những biểu tượng lặp đi lặp lại, qua các mô típ không gian, thời gian cốt truyện trong tác phẩm.

Ví dụ: Vườn được xem là một không gian quen thuộc trong thơ mới nhưng khác với văn học trung đại thường miêu tả vườn như một chốn về sau những vật lộn mệt mỏi với đời nơi con người tìm thấy sự bình an và hợp nhất với thiên nhiên, vườn trong thơ mới thường gắn liền với cảm thức cá nhân, trong thơ Nguyễn Bính vườn là nơi bảo lưu những giá trị truyền thống trong thơ Xuân Diệu vườn là trần gian đầy thanh sắc => Thể hiện rõ cách cảm nhận riêng của mỗi nhà văn về thế giới và con người.

+ Nhận diện quan niệm thẩm mỹ được thể hiện qua cách xây dựng hình tượng., cách sử dụng ngôn từ, các thủ pháp nghệ thuật. 

Ví dụ: Trong tác phẩm của Nam Cao nhân vật thường hiện lên với vẻ ngoài xấu xí, thô kệch, bị biến dạng bởi hoàn cảnh nhưng sâu bên trong là một tâm hồn vị tha, tự trọng, khát khao sống lương thiện => Qua đó ta có thể nhận ra quan niệm riêng của Nam Cao về cái đẹp: cái đẹp có thể tồn tại trong hình hài của cái xấu, cái nghịch dị, cái đẹp thực sự không nằm ở dáng vẻ bề ngoài mà còn nằm ở phẩm giá, nhân cách.

• Bên cạnh đó để lí giải cắt nghĩa căn nguyên của những cảm quan nghệ thuật người đọc cần thêm tài liệu về tiểu sử nhà văn bối cảnh thời đại các tư tưởng triết học, tôn giáo nghệ thuật ảnh hưởng đến thế giới quan, nhân sinh quan, lí tưởng thẩm mỹ của nhà văn.