Giáo án và PPT Ngữ văn 12 kết nối bài 1: Biện pháp tu từ nói mỉa, nghịch ngữ - đặc điểm và tác dụng

BÀI 1.3. THỰC HÀNH TIẾNG VIỆT: BIỆN PHÁP TU TỪ NÓI MỈA, NGHỊCH NGỮ: ĐẶC ĐIỂM VÀ TÁC DỤNG

HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG

GV yêu cầu HS thảo luận và trả lời:

Em hãy nêu hiệu quả của việc sử dụng nghịch ngữ trong văn bản văn học?

HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC

HOẠT ĐỘNG I. LÝ THUYẾT

1. Dấu hiệu nhận biết biện pháp tu từ nói mỉa

HS thảo luận trả lời câu hỏi: Em hãy trình bày khái niệm và nêu dấu hiệu nhận biết biện pháp tu từ nói mỉa? Lấy ví dụ từ và cụm từ sử dụng biện pháp tu từ nói mỉa?

Sản phẩm dự kiến:

- Khái niệm: trong lời nói xuất hiện những từ hoặc cụm từ vốn thể hiện chiều hướng đánh giá tiêu cực về một đối tượng.

- Dấu hiệu nhận biết: 

+ Người nói người viết nêu những tình huống, điều kiện phi lí gắn với khả năng, hành động, sự việc đang được nói tới.

Ví dụ: “Hắn mà làm được điều đó thì tôi sẽ đi đầu xuống đất”.

+ Có sự pha trộn đáng ngờ giữa kiểu nói lịch sự và nói quá. 

Ví dụ: “Cảm ơn ngài, ngài đã dạy quá lời”.

+ Có sự xuất hiện của yếu tố nhại trong phát ngôn. 

Ví dụ: 

“Hầu lố, mét xì, thông mọi tiếng

Chẳng sang Tàu cũng tếch sang Tây”

(Trần Tế Xương, Mai mà tớ hỏng)

+ Có sự thay đổi bất ngờ về cách trần thuật hay giọng điệu trần thuật ngay trong một đoạn văn. 

2. Dấu hiệu nhận biết nghịch ngữ

HS thảo luận trả lời câu hỏi: Em hãy trình bày khái niệm và nêu dấu hiệu nhận biết nghịch ngữ? Lấy ví dụ từ và cụm từ sử dụng nghịch ngữ?

Sản phẩm dự kiến:

- Khái niệm: Có sự kết hợp dường như phi lí giữa các từ mang nghĩa đối chọi ngay trong một cụm từ. người tiếp nhận có thể nhận ra ngay tính chất nghịch ngữ của cụm từ đó mà không cần phải đối chiếu nó với các cụm từ khác trong câu.

- Dấu hiệu nhận biết:

+ Có cụm từ mang tính chất của một phụ chú khác thường đối với đối tượng được đề cập trước đó.

Ví dụ: Ông hứa thế, giả thử cứ cho rằng một vị Toàn quyền Đông Dương mà lại biết giữ lời hứa đi chăng nữa, thì chúng ta vẫn được phép tự hỏi liệu quan Toàn quyền Va-ren sẽ “chăm sóc” vụ ấy vào lúc nào và ra làm sao.

Lưu ý: Ở nhiều tác phẩm văn học, nghịch ngữ có thể xuất hiện ở ngay nhan đề hay tên 1 số chương mục.

HOẠT ĐỘNG II. HƯỚNG DẪN THỰC HÀNH

Đáp án bài 1:

HS thảo luận trả lời câu hỏi: Em hãy trình bày đáp án bài 1?

Sản phẩm dự kiến:

1. Biện pháp tu từ nói mỉa “ở cái nước có hàng triệu con voi”: Phần trước có vẻ được tường thuật nghiêm túc, khách quan, nhưng với cụm từ này độc giá cảm nhận được rõ sự chế giễu ngầm ẩn, do trọng tâm thông tin đã chuyển từ sự ghi chú thoáng qua (đáng lẽ thế) về một quốc gia, xứ sở thành sự đo đếm một đối tượng khác không mấy liên quan đến nhân vật chính mà câu văn đề cập. Ở đây vừa có sự xuất hiện của yếu tố nhại Triệu Voi như một danh xưng quốc gia bị biến thành cụm từ thể hiện nội dung “tính đếm” hết sức nôm na, vừa có sự pha trộn giữa cách nói nghiêm túc và cách nói bình dân, suồng sã.

2. Ý đồ mỉa mai của đoạn văn thể hiện rõ qua cách miêu tả trịnh trọng một hành động bình thường, tầm thường (“ông đã bao công trình mới cây được từng ấy râu”) và qua cách so sánh mang tính chất hạ thấp hay hạ bệ đối tượng (râu mép được hình dung như dấu chua nghĩa).

Đáp án bài 2:

HS thảo luận trả lời câu hỏi: Em hãy trình bày đáp án bài 2?

Sản phẩm dự kiến:

a. Nghịch ngữ ở đây là “giơ quả đấm chào loài người”. Căn cứ để xác định nó là sự kết hợp dường như phi lí giữa các từ mang nghĩa đối chọi ngay trong một cụm từ “quả đấm” gợi ý niệm về bạo lực và sự đối kháng, trong khi hành động “chào” lại biểu thị sự thân thiện, hòa đồng.

b. Nghịch ngữ ở đây là “cơm rượu, bò lợn và quan phủ, quan tỉnh hiệp sức với nhau”. Căn cứ để xác định nó cũng tương tự như căn cứ dùng để xác định nghịch ngữ trong câu văn trên. “Cơm rượu” và “bò lợn” với “quan phủ, quan tỉnh” là những đối tượng khác biệt nhau về loại và “đẳng cấp”, vậy mà bị đánh đồng trong chuỗi liệt kê và trong từ “hiệp sức” mang hàm ý mỉa mai, khinh miệt.

Đám án bài 3: 

HS thảo luận trả lời câu hỏi: Em hãy trình bày đáp án bài 3?

Sản phẩm dự kiến:

a. Nghịch ngữ là “ầm ầm mà quạnh hiu”. Ở đây có sự đối chọi về nghĩa của hai từ chính trong cụm từ. “Ầm ầm” là từ tượng thanh, thường dùng để miêu tả tình trạng âm thanh lớn, mạnh phát ra từ nơi hay vật nào đó trong một không gian xác định. Trong khi đó, “quanh hiu” là tính từ, diễn tả tình trạng vắng vẻ, thường là tĩnh lặng của một không gian cụ thể. Ghép “ầm ầm” bên “quạnh hiu” là để diễn tả một trạng thái chung của đối tượng là việc làm khác thường, chỉ những bậc thầy ngôn ngữ mới dám thực hiện. ở đây, người viết không chỉ dừng lại ở việc tái hiện những điều mà các giác quan thông thường (thính giác, thị giác) ghi nhận được mà còn muốn thể hiện cảm nhận có chiều sâu về cảnh vật: tiếng động “ầm ầm” toát ra vẻ man dại dễ gây cảm giác sợ hãi tỏ ra hoàn toàn tương thích với tình trạng “hiu quạnh” vốn có thể gợi lên niềm lo lắng, rợn ngợp.

b. Nghịch ngữ là “nhà báo cấp tiến xã hội và bảo thủ với gia đình”. Trong thực tế, một đối tượng “cấp tiến” ở phương diện này nhưng “bảo thủ” ở phương diện khác là chuyện bình thường, có thể không gây ngạc nhiên cho ai. Tuy nhiên, trong câu văn của Vũ Trọng Phụng, việc ghép hai tính từ này bên nhau lại mang tính chất lật tẩy bản chất của đối tượng, buộc độc giả phải tập trung chú ý vào một thông tin lẽ ra là thông tin phụ của câu văn.

HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP

Câu 1: Dấu hiệu nhận biết của nghịch ngữ là gì?

A. Sự xuất hiện của nhiều từ mang nghĩa đối chọi nhau.

B. Có cụm từ mang tính chất của một phụ chu khác thường đối với đối tượng được đề cập trước đó.

C. Có sự kết hợp dường như là phi lí giữa các từ mang nghĩa đối chọi ngay trong một cụm từ, cùng với đó là sự xuất hiện của một phụ chú khác thường đối với đối tượng được đề cập trước đó.

D. Sự xuất hiện của các từ ngữ có tính chất mỉa mai cao.

Câu 2: Ở các tác phẩm văn nghịch ngữ có thể xuất hiện ở:

A. Nhan đề

B. Tên một số chương mục.

C. Bất kì đâu trong tác phẩm.

D. Chỉ có ở nhan đề và chương mục.

Câu 3: Tác dụng của biện pháp tu từ nói mỉa trong câu văn sau: Công chúng luôn vỗ tay hoan hô Xuân, còn trên khán đài, đức vua Xiêm đã lộ ra mặt rồng tất cả sự thịnh nộ của vị thiên tử thế thiên hành đạo ở cái nước có hàng triệu con voi.

A. Thể hiện sự tức giận của đức vua Xiêm, một người quyền cao chức trọng giống như một con rồng, một vị thiên tử.

B. Phê phán nhà vua bởi ông dùng quyền lực của mình không đúng chỗ, cơn thịnh nộ ấy đang khiến đức vua trở nên thiếu uy quyền và trở nên nực cười.

C. Thể hiện sự uy nghiêm của vị vua Xiêm.

D. Nhấn mạnh sự tức giận của đức vua Xiêm, một người quyền cao chức trọng giống như một con rồng, một vị thiên tử đồng thời phê phán nhà vua bởi ông dùng quyền lực của mình không đúng chỗ, cơn thịnh nộ ấy đang khiến đức vua trở nên thiếu uy quyền và trở nên nực cười.

Câu 4: Xác định nghịch ngữ trong câu sau: Như một bậc vĩ nhân nhũn nhặn, nó giơ quả đấm chào loài người, nhẩy xuống đấy, lên xe hơi.

A. Như một bậc vĩ nhân nhũn nhặn

B. Nó giơ quả đấm chào loài người

C. Nhẩy xuống đấy 

D. Lên xe hơi.

Câu 5: Phân tích hiệu quả nghệ thuật của việc sử dụng nghịch ngữ trong câu: Đá ở đây từ ngàn năm vẫn mai phục hết trong lòng sông, hình như mỗi lần có chiếc thuyền nào xuất hiện ở quãng ầm ầm mà quạnh hiu này, mỗi lần có chiếc nào nhô vào đường ngoặt sông là một số hòn bèn nhổm dậy để vồ lấy thuyền?

A. Tác giả đã tạo ra một hình ảnh đối lập khi miêu tả sự hung bạo của con sông Đà. Sự nguy hiểm của nó không chỉ cao mà còn bí hiểm.

B. Thể hiện sự hùng vĩ của sông Đà.

C. Thể hiện sự bí hiểm của dòng sông này.

D. Thể hiện sự hiểm trở mà hùng vĩ của dòng sông này.

HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG

Vận dụng kiến thức, GV yêu cầu HS trả lời câu hỏi:

Câu 1: Xác định biện pháp tu từ nói mỉa và phân tích hiệu quả của nó ở từng trường hợp sau đây:

a. Công chúng luôn vỗ tay hoan hô Xuân, còn trên khán đài, đức vua Xiêm đã lộ ra mặt rồng tất cả sự thịnh nộ của vị thiên tử thế thiên hành đạo ở cái nước có hàng triệu con voi. (Vũ Trọng Phụng, Số đỏ)

b. Trên mép ông, ông đã bao công trình mới cấy được từng ấy râu. [...] Thì sau hết, những lông tơ nó cũng dài ra, và trông rõ hơn. Và đến bây giờ, đứng ở hai bên miệng ông, nó hình thành hai cái dấu chua nghĩa (...) (Nguyễn Công Hoan, Đồng hào có ma)

Câu 2: Xác định nghịch từ trong các câu có hàm ý mỉa mai sau và cho biết căn cứ thực hiện điều này.

a. Như một bậc vĩ nhân nhũn nhặn, nó giơ quả đấm chào loài người, nhẩy xuống đất, lên xe hơi (Vũ Trọng Phụng, Số đỏ)

b. Bước đường công danh của ông cũng bắt đầu từ chức lí trưởng vượt qua những bậc phó tổng, chánh tổng, rồi cơm rượu, bò lợn và quan phủ, quan tỉnh hiệp sức với nhau đưa ông lên ghế nghị viện. (Ngô Tất Tố, Tắt đèn)

Câu 3: Phân tích hiệu quả nghệ thuật của việc sử dụng nghịch ngữ trong các trường hợp sau:

a. Đá ở đây từ ngàn năm vẫn mai phục hết trong lòng sông, hình như mỗi lần có chiếc thuyền nào xuất hiện ở quãng ầm ầm mà quạnh hiu này, mỗi lần có chiếc nào nhô vào đường ngoặt sông là một số hòn bèn nhổm dậy để vồ lấy thuyền. (Nguyễn Tuân, Người lái đò sông Đà)

b. Trong lúc ấy ông nhà báo cấp tiến với xã hội và bảo thủ với gia đình vội vàng lấy bút máy và sổ tay ra ghi chép, coi những lời lẽ quý hóa ấy tựa hồ bật ở miệng một vĩ nhân mà ra… (Vũ Trọng Phụng, Số đỏ)