BÀI 2: CẤU TỨ VÀ HÌNH ẢNH TRONG THƠ TRỮ TÌNH

THỰC HÀNH TIẾNG VIỆT: MỘT SỐ HIỆN TƯỢNG PHÁ VỠ NHỮNG QUY TẮC NGÔN NGỮ THÔNG THƯỜNG: ĐẶC ĐIỂM VÀ TÁC DỤNG
(14 câu)

1. NHẬN BIẾT (5 câu)

Câu 1: Để nhận ra những hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường trong sáng tác văn học, ta cần phải có kiến thức và kĩ năng gì?

Trả lời:

- Để nhận ra những hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường trong sáng tác văn học, phải nắm vững những quy ước ngôn ngữ có tính chuẩn mực của tiếng Việt, đồng thời biết thực hiện việc đối chiếu, so sánh các phương án sử dụng ngôn ngữ khác nhau.

Câu 2: Hãy nêu một số hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường trong sáng tác văn học và cho ví dụ.

Trả lời:

Một số hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường trong sáng tác văn học:

- Tạo ra những kết hợp từ trái logic nhằm “lạ hoá” đối tượng được nói tới. Ví dụ:

+ Ta muốn thâu trong một cái hôn nhiều

+ Thêm yêu Hà Nội vắng đầy cả em.

- Sử dụng hình thức đảo ngữ để nhấn mạnh một đặc điểm nào đó của đối tượng miêu tả, thể hiện. Ví dụ:

+ Lắt lẻo cành thông cơn gió thốc

+ Mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái

- Cung cấp nét nghĩa mới cho từ ngữ nhằm đưa đến phát hiện bất ngờ về đối tượng được đề cập. Ví dụ:

+ Vừa thoáng tiếng còi tàu / Lòng đã Nam đã Bắc

+ Cột đèn rớm điện / Là chiều Bích Câu

- Bổ sung chức năng mới cho dấu câu (khi trình bày văn bản trên giấy). Ví dụ:

+ Ngẩng đầu ngắm mãi chưa xong nhớ / Hoa bưởi thơm rồi: đêm đã khuya

+             Non xanh ngây cả buồn chiều

- Nhân gian e cũng tiêu điều dưới kia.

Câu 3: Chỉ ra hiện tượng phá vỡ những quy tắc ngôn ngữ thông thường trong các trường hợp sau:

1. a) Dù ai nói ngả nói nghiêng / Lòng ta vẫn vững như kiềng ba chân.
2. b) Mấy ông bà này rất tiết kiệm nụ cười và lời nói đùa.
3. c) Năm nay, ta lại nhớ bốn câu thơ của Bác Hồ, vừa rất thơ, vừa rất thép.
4. d) Củi một cành khô lạc mấy dòng.

Trả lời:

1. a) Tách rời các tiếng trong từ: Dù ai nói ngả nói nghiêng / Lòng ta vẫn vững như kiềng ba chân.
2. b) Kết hợp từ bất bình thường: Mấy ông bà này rất tiết kiệm nụ cười và lời nói đùa.
3. c) Chuyển từ loại: Năm nay, ta lại nhớ bốn câu thơ của Bác Hồ, vừa rất thơ, vừa rất thép.
4. d) Thay đổi trật tự từ trong cụm từ: Củi một cành khô lạc mấy dòng.

Câu 4: Chỉ ra hiện tượng phá vỡ những quy tắc ngôn ngữ thông thường trong các trường hợp sau:

1. a) Xiên ngang mặt đất, rêu từng đám, / Đâm toạc chân mây, đá mấy hòn.
2. b) Người con trai đầu của cô Hiền vừa tốt nghiệp trung học, tình nguyện đăng kí xin đi đánh Mỹ. Tháng 4 năm 1965, lên Thái Nguyên huấn luyện. Tháng 7 rời Thái Nguyên vào Nam.
3. c) Không ai nói gì, người ta lảng dần đi. Vì nể cụ bá cũng có, nhưng vì nghĩ đến sự yên ổn của mình cũng có...
4. d) Chập tối. Gió ở bến sông Châu thổi quằn quặn.

Trả lời:

1. a) Thay đổi trật tự từ trong câu: Xiên ngang mặt đất, rêu từng đám, / Đâm toạc chân mây, đá mấy hòn.
2. b) Tỉnh lược thành phần chính của câu: Người con trai đầu của cô Hiền vừa tốt nghiệp trung học, tình nguyện đăng kí xin đi đánh Mỹ. Tháng 4 năm 1965, lên Thái Nguyên huấn luyện. Tháng 7 rời Thái Nguyên vào Nam.
3. c) Tách một bộ phận câu thành câu: Không ai nói gì, người ta lảng dần đi. Vì nể cụ bá cũng có, nhưng vì nghĩ đến sự yên ổn của mình cũng có...
4. d) Sử dụng câu đặc biệt: Chập tối. Gió ở bến sông Châu thổi quằn quặn.

Câu 5: Chỉ ra nét độc đáo, khác lạ trong kết hợp từ “buồn điệp điệp” ở câu mở đầu bài thơ Tràng giang:

Sóng gợn tràng giang buồn điệp điệp,

Con thuyền xuôi mái nước song song.

Trả lời:

- Theo cách kết hợp thông thường thì từ “điệp” chỉ kết hợp với từ ngữ về cảnh vật như ta thường thấy trong cụm từ “núi rừng trùng điệp” nhưng ở đây tác giả dùng từ “điệp” để khắc hoạ nỗi buồn, hình thành nên một kết hợp độc đáo, khác lạ. Hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường ở đây giúp tác giả miêu tả nỗi buồn tràn ngập của mình và tạo nên sự liên kết về nhạc điệu với “nước song song” ở dòng 2.

2. THÔNG HIỂU (5 câu)

Câu 1: Hãy chỉ ra hiện tượng phá vỡ những quy tắc ngôn ngữ thông thường trong ngữ liệu văn học sau và nêu tác dụng: “Cây bưởi sau nhà ngan ngát hương đưa”.

Trả lời:

- Hiện tượng đảo trật tự từ ngữ: ngan ngát hương đưa

- Tác dụng: Nếu so sánh hai cách diễn đạt “hương đưa ngan ngát” (trật tự thông thường) và “ngan ngát hương đưa” (trật tự đã thay đổi), chúng ta sẽ thấy cách diễn đạt thứ hai giàu sức biểu cảm hơn đồng thời cũng giàu nhạc tính hơn.

Câu 2: Hãy chỉ ra hiện tượng phá vỡ những quy tắc ngôn ngữ thông thường trong ngữ liệu văn học sau và nêu tác dụng:

“Đàn cò áo trắng

Khiêng nắng

Qua sông”

Trả lời:

- Hiện tượng mở rộng khả năng kết hợp của từ: Khiêng nắng

- Tác dụng: Trong đoạn thơ trên, “nắng” được hình dung như một vật thể có hình dạng, khối lượng, có thể khiêng được. Cách kết hợp từ “khiêng nắng” phá vỡ quy tắc kết hợp từ thông thường, tạo ra một ấn tượng đặc biệt cho người đọc.

Câu 3: Hãy chỉ ra hiện tượng phá vỡ những quy tắc ngôn ngữ thông thường trong ngữ liệu văn học sau và nêu tác dụng:

          “Đã có năm nhà nhận bán. Tiền họ đã nhận ngay từ bây giờ. Nhưng vừa mới lúc nãy đây, họ đến bảo không bán thóc nữa, mà lại bỏ tiền. Mà trả có hai mươi. Thế có giết người ta không! Bây giờ tôi đang chết dở đây.”

Trả lời:

- Hiện tượng tách biệt: Mà trả có hai mươi.

- Tác dụng: Việc tách thành phần câu thành câu độc lập trong đoạn trích trên có tác dụng nhấn mạnh sự việc “trả có hai mươi”, đồng thời bộc lộ cảm xúc bối rối, lo lắng của nhân vật.

Câu 4: Hãy nhận diện và phân tích ý nghĩa của hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường được thể hiện trong hai câu thơ sau (trích Tràng giang):

Lơ thơ cồn nhỏ gió đìu hiu,

Đâu tiếng làng xa vãn chợ chiều.

Trả lời:

- Hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường trong hai câu thơ trên là dùng hình thức đảo ngữ. Ở câu đầu, kết hợp thông dụng phải là: cồn nhỏ lơ thơ; câu hai: tiếng làng xa đâu đó. (Lưu ý: câu sau còn có một cách hiểu khác với từ “đâu” có nghĩa là “không”).

- Tác dụng: Nhằm nhấn mạnh đặc điểm của đối tượng được miêu tả. Ở đây, tác giả muốn nhấn mạnh sự xơ xác của cỏ cây và sự vắng lặng, não nề của âm thanh.

Câu 5: Tìm và phân tích hiện tượng phá vỡ trật tự thông thường của từ trong những câu sau:

1. a) Tình thư một bức phong còn kín, / Gió nơi đâu, gượng mở xem.
2. b) Lom khom dưới núi, tiều vài chú, / Lác đác bên sông, chợ mấy nhà.
3. c) Đã hết thời, thứ nghệ thuật khéo léo phấn son mà bên trong mục ruỗng, nghèo nàn.
4. d) Trong cái hang tối tăm bẩn thỉu ấy, sống một đời khốn nạn những người gầy gò, rách rưới.

Trả lời:

Gợi ý: Hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường trong các câu trên là dùng hình thức đảo ngữ với mục đích nhấn mạnh đối tượng được miêu tả.

3. VẬN DỤNG (2 câu)

Câu 1: Những trường hợp nào dưới đây được xem là hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường về từ?

1. a) Ăn ngay ở thật, mọi tật mọi lành.
2. b) Những là đắp nhớ đổi sầu, / Tuyết sương nhuốm nửa mái đầu hoa râm.
3. c) Trăng rất trăng là trăng của tình duyên.
4. d) Càng thấy anh đứng yên, họ càng được ngắm, và càng cho là anh muốn pha trò như thế, nên càng cười già!
5. e) Có phải duyên nhau thì thắm lại, Đừng xanh như lá, bạc như vôi.

Trả lời:

1. a) Ăn ngay ở thật, mọi tật mọi lành. (Thay đổi trật tự từ, tỉnh lược)
2. b) Những là đắp nhớ đổi sầu, / Tuyết sương nhuốm nửa mái đầu hoa râm.
3. c) Trăng rất trăng là trăng của tình duyên.
4. d) Càng thấy anh đứng yên, họ càng được ngắm, và càng cho là anh muốn pha trò như thế, nên càng cười già!
5. e) Có phải duyên nhau thì thắm lại / Đừng xanh như lá, bạc như vôi. (Ở đây tác giả lợi dụng từ đồng âm)

Câu 2: Phân tích hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường gây nên tiếng cười bất ngờ trong câu chuyện sau:

Sư cụ xơi thịt cầy vụng ở trong phòng. Chú tiểu biết, hỏi:

– Bạch cụ, cụ xơi gì trong ấy ạ?

Sư cụ đáp:

– Tao ăn đậu phụ.

Lúc ấy, có tiếng chó sủa ầm ĩ ngoài cổng chùa. Sư cụ hỏi:

– Cái gì ngoài cổng thế?

Chú tiểu đáp:

– Bạch cụ! Đậu phụ làng cắn đậu phụ chùa đấy ạ!

Trả lời:

- Hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường trong truyện là sử dụng kết hợp không hợp lí: đậu phụ làng. Chú tiểu biết cái sư cụ ăn là thịt của con vật giống như những con đang sủa ầm ĩ ngoài cổng chùa. Nghe theo sư cụ và có thể là chưa biết cách kết hợp này là không đúng, chú tiểu đã nói một câu khiến người ta phải bật cười.

4. VẬN DỤNG CAO (2 câu)

Câu 1: Phân tích lí do khiến cụm từ “sâu chót vót” trong bài thơ Tràng giang gây được ấn tượng đặc biệt với người đọc.

Nắng xuống, trời lên sâu chót vót;

Sông dài, trời rộng, bến cô liêu.

Trả lời:

- “Sâu chót vót” là một trường hợp phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường. Đúng ra nó phải là: “cao chót vót”, nói cách khác: từ “chót vót” chỉ dùng để biểu thị độ cao, không thể dùng biểu thị chiều sâu. Dụng ý của tác giả ở cách nói đặc biệt này là gợi lên một không gian rộng lớn, mênh mông: mặt sông in bóng bầu trời, bầu trời cao chót vót, dòng sông sâu thẳm.

Câu 2: Phân tích giá trị biểu đạt của dấu hai chấm ở câu thơ “Chim nghiêng cánh nhỏ: bóng chiều sa" trên cơ sở liên hệ đến chức năng thông thường của dấu hai chấm trong văn bản.

Trả lời:

- Hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường ở đây là: bổ sung chức năng mới cho dấu câu.

- Một trong những chức năng thông dụng của dấu hai chấm là để giải thích nhưng ở đây tác giả đã dùng dấu hai chấm hơn cả chức năng đó là để thể hiện liên kết, tạo nên một hình ảnh độc đáo: khi cánh chim nghiêng cũng là lúc bóng chiều buông xuống.