Giáo án và PPT Sinh học 11 cánh diều Bài 14: Tập tính ở động vật

BÀI 14. TẬP TÍNH Ở ĐỘNG VẬT

HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG

GV yêu cầu HS thảo luận và trả lời:

Ong bắp cày cái (Philanthus triangulum) có tập tính đi kiếm ăn xa tổ và tìm lại đúng tổ của nó giữa rất nhiều các tổ khác khi trở về. Nhà tập tính học Niko Tinbergen đã làm thí nghiệm đánh dấu xung quanh tổ ong bằng các quả thông (trong khi ong ở trong xây tổ). Sau hai ngày, ông dịch chuyển vòng đánh dấu ra xa khỏi tổ (hình 14.1). Theo em, ong có tìm thấy tổ của mình khi quay trở về không? Vì sao?

HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC

Hoạt động 1. Tìm hiểu về khái niệm và vai trò của tập tính

HS thảo luận trả lời câu hỏi: 

• Nêu khái niệm tập tính.

• Tập tính có vai trò như thế nào?

Sản phẩm dự kiến:

- Tập tính là chuỗi các hoạt động của động vật trả lời các kích thích từ môi trường, đảm bảo cho cơ thể động vật tồn tại và phát triển.

- Tập tính có vai trò:

+ Tìm kiếm, bảo vệ và lấy thức ăn: kiến sử dụng pheromone để đánh dấu đường đi…

+ Tìm kiếm bạn tình, tăng cơ hội truyền gene cho thế hệ sau: tập tính xòe đuôi của công đực…

+ Báo động nguy hiểm: cá trê bị thương tiết chất cảnh báo khuếch tán vào nước báo động những con cá trê khác…

+ Giao tiếp thông tin: Tập tính đánh dấu lãnh thổ bằng nước tiểu…

+ Duy trì cân bằng nội môi: tập tính quần tụ của chim cánh cụt để duy trì thân nhiệt…

- Pheromone là những chất do cơ thể tiết ra ngoài môi trường, được sử dụng như những tín hiệu hóa học cho những cá thể cùng loài.

+ Pheromone phổ biến ở côn trùng, động vật có vú.

+ VD: bướm tắm cái tiết pheromone để thu hút bướm đực đến giao phối…

Hoạt động 2. Tìm hiểu về phân loại tập tính

HS thảo luận trả lời câu hỏi: Di truyền được phân loại như thế nào?

Sản phẩm dự kiến:

- Phân loại dựa vào đặc điểm di truyền: 

+ Tập tính bẩm sinh 

+ Tập tính học được

+ Tập tính hỗn hợp 

- Phân loại dựa vào chức năng:

+ Tập tính kiếm ăn

+ Tập tính sinh sản 

+ Tập tính bảo vệ lãnh thổ

+ Tập tính di cư

+ Tập tính xã hội

⇨Kết luận: Dựa vào đặc điểm di truyền, tập tính chia thành ba loại: tập tính bẩm sinh, tập tính học được và tập tính hỗn hợp

Hoạt động 3. Một số hình thức học tập ở động vật

HS thảo luận trả lời câu hỏi: Em hãy trình bày đặc điểm của một số hình thức học tập ở động vật. Nêu ví dụ.

Sản phẩm dự kiến:

a) Quen nhờn

- Đặc điểm: là hình thức học tập đơn giản nhất. Con vật phớt lờ, không trả lời những kích thích lặp lại nhiều lần nếu không kèm theo sự nguy hiểm.

- Ví dụ: Đàn chim đang đậu ở sân mổ thóc, nghe thấy tiếng động mạnh, vội bay lên sau đó lại đậu trở lại. Nếu kích thích (tiếng động) lặp lại nhiều lần mà không kèm theo nguy hiểm → chim sẽ quen và không bay đi nữa.

b) In vết

- Đặc điểm:là hình thức học tập liên quan đến bản năng in vết, được hình thành ở một giai đoạn nhất định trong cuộc đời (thường là lúc mới sinh vài ngày) giúp cá thể con học tập các hành vi theo “tín hiệu in vết” thường là mẹ.

- Ví dụ: Gà con sau sinh in vết với gà mẹ.

c) Học nhận biết không gian

- Đặc điểm: là hình thức hình thành trí nhớ về cấu trúc không gian trong môi trường.

- Ví dụ: Ong định vị tổ bằng cách học được vị trí của tổ so với các mốc nhìn thấy được (như vòng quả thông bao quanh).

d) Học liên hệ

- Đặc điểm: là hình thức học tập có sự liên hệ giữa các kích thích với nhau gồm:

+ Kiểu học kinh điển (kiểu Pavlov)

+ Kiểu học hành động (thử và sai, kiểu Skinner)

e) Học giải quyết vấn đề 

- Đặc điểm: là hình thức phức tạp của học tập, đó là sự phối hợp các kinh nghiệm để tìm cách giải quyết những tình huống mới.

f) Học xã hội

- Đặc điểm: là hình thức học cách giải quyết vấn đề bằng cách quan sát hành vi của các cá thể khác.

….

HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP

Từ nội dung bài học, GV yêu cầu HS hoàn thành các bài tập trắc nghiệm sau:

Câu 1: Học ngầm là kiểu học không có ý thức, sau đó những điều đã học

A. không được dùng đến nên động vật sẽ quên đi

B. lại được củng cố bằng các hoạt động có ý thức

C. được tái hiện giúp động vật giải quyết được những tình huống tương tự

D. được tái hiện giúp động vật giải quyết được những tình huống khác lạ

Câu 2: Điều kiện hoá hành động là:

A. Kiểu liên kết giữa các hành vi và các kích thích sau đó động vật chủ động lặp lại các hành vi này.

B. Kiểu liên kết giữa một hành vi với một hệ quả mà  sau đó động vật chủ động lặp lại các hành vi này.

C. Kiểu liên kết giữa một hành vi và một kích thích sau đó động vật chủ động lặp lại các hành vi này.

D. Kiểu liên kết giữa hai hành vi với nhau mà sau đó động vật chủ động lặp lại các hành vi này.

Câu 3: Vừa cho chó ăn vừa đánh chuông, sau khi thực hiện nhiều lần như thế, chỉ nghe tiếng chuông thì chó đã tiết nước bọt. Hiện tượng trên là hiện tượng:

A. Quen nhờn

B. Học ngầm

C. Học khôn

D. Điều kiện hóa đáp ứng.

Câu 4: Khi mở nắp bể, đàn cá cảnh tập trung về nơi thường cho ăn. Đây là một ví dụ về hình thức học tập

A. Điều kiện hóa hành động

B. Điều kiện hóa đáp ứng

C. Học khôn

D. Học ngầm

Câu 5: In vết là hiện tượng học tập ở động vật trong đó:

A. Động vật bám theo các vật chuyển động mà chúng nhìn thấy lần đầu tiên

B. Động vật thực hiện di trú hằng năm về một nơi mà những năm trước đó chúng đã đến

C. Động vật đánh dấu lãnh thổ của mình bằng các chất bài tiết của cơ thể

D. Động vật ghi nhớ Phương pháp săn mồi

Sản phẩm dự kiến:

HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG

Vận dụng kiến thức, GV yêu cầu HS trả lời câu hỏi:

Câu 1: Tại sao một số loài chim, chẳng hạn như chim ưng, có khả năng bay lên đến độ cao 10.000 mét trong khi đó các loài chim khác chỉ bay ở độ cao thấp hơn rất nhiều?

Câu 2: Tại sao một số loài cá, chẳng hạn như cá nhám, có khả năng đi trên cạn trong vài giờ và hít khí từ không khí?