Giáo án điện tử Ngữ văn 12 bài: Thực hành một số phép tu từ cú pháp

Chào mừng thầy cô và các bạn!

Khởi động

Nhận xét biện pháp tu từ trong đoạn thơ sau trong bài thơ Vội vàng của Xuân Diệu:

                   Của ong bướm này đây tuần tháng mật

                   Này đây hoa của đồng nội xanh rì

                   Này đây lá của cành tơ phơ phất

                   Của yến anh này đây khúc tình si.

(Xuân Diệu, Vội vàng)

Đoạn thơ sử dụng phép liệt kê: tuần tháng mật - hoa của đồng nội - lá của cành tơ-khúc tình si

Thực hành một số biện pháp tu từ cú pháp

NỘI DUNG BÀI HỌC

1. Phép lặp cú pháp
2. Phép liệt kê
3. Phép chêm xen
4. Luyện tập
5. Phép lặp cú pháp

Bài thực hành số 1

          Trong các đoạn văn, thơ sau, có những câu không những lặp lại một số từ ngữ mà còn lặp lại kết cấu cú pháp:

• Hãy xác định và phân tích kết cấu cú pháp đó
• Cho biết tác dụng của phép lặp đó

         Sự thật là từ mùa thu đó năm 1940, nước ta đã thành thuộc địa của Nhật, chứ không phải thuộc địa của Pháp nữa. Khi Nhật hàng Đồng minh thì nhân dân cả nước ta đã nổi dậy giành chình quyền, lập nên nước Việt Nam Dân chủ Cộng Hòa.

          Sự thật là dân ta đã lấy lại nước Việt Nam từ tay Nhật, chứ không phải từ tay Pháp.

          Pháp chạy, Nhật hang, vua Bảo Đại thoái vị. Dân ta đã đánh đổ các xiềng xích thực dân gần 1000 năm nay để gây dựng nên nước Việt Nam độc lập. Dân ta lại đánh đổ chế độ quân chủ mấy mươi thế kỉ mà lập nên chế độ Dân chủ Cộng hòa.

Bốn câu vừa lặp từ ngữ, vừa lặp cú pháp là :

- “Sự thật là từ mùa thu năm 1940, nước ta đã thành thuộc địa của Nhật chứ không phải thuộc địa của Pháp”..

Hiệu quả nghệ thuật : mang tính khẳng định, nhấn mạnh, lời văn hài hoà, nhịp nhàng, bổ sung cho nhau.

Nhớ sao lớp học i tờ

Đồng khuya đuốc sáng những giờ liên hoan

Nhớ sao ngày tháng cơ quan

Gian nan đời vẫn ca vang núi đèo.

Nhớ sao tiếng mõ rừng chiều

Chày đêm nện cối đều đều suối xa

• 3 cặp lục bát: lặp từ “nhớ sao”
• Lặp kết cấu cú pháp của các cặp câu cảm thán:

+ Nhớ sao lớp học i tờ

+ Nhớ sao ngày tháng cơ quan
+ Nhớ sao tiếng mõ rừng chiều              

Tác dụng: Biểu hiện nỗi nhớ da diết của người ra đi đối với cảnh sinh hoạt và cảnh vật thiên nhiên ở Việt Bắc

Bài thực hành số 2

So sánh hiện tượng lặp kết cấu cú pháp trong những câu văn xuôi, những

câu thơ ở bài tập 1 với kết cấu của những câu thuộc các thể loại khác sau đây:

1. Tục ngữ:

• Bán anh em xa, mua láng giếng gần
• Gần mực thì đen, gần đèn thì rạng

Phép lặp cú pháp nhờ phép đối chặt chẽ về số lượng tiếng, về kết cấu ngữ pháp của từng vế: Mua/ bán

1. Câu đối:

Cụ già ăn củ ấu non/ Chú bé trèo cây đại lớn

• Phép lặp kết hợp với phép đối (đối ứng từng tiếng trong hai vế; từ loại, nghĩa, trong mỗi vế dung từ đồng nghĩa

+ Vế 1: Chủ ngữ (danh từ) + vị ngữ (động từ) + thành phần phụ

+ Vế 2: Chủ ngữ (danh từ) + vị ngữ (động từ) + thành phần phụ

Trong đó, từ “ấu” vừa chỉ loại cây, vừa có nghĩa là non (non đồng nghĩa với ấu, trái nghĩa với già)

Từ “đại”, vừa chỉ loại cây, vừa có nghĩa là lớn (lớn đồng nghĩa với đại, trái nghĩa với bé”

1. Thơ đường luật:

Ta dại, ta tìm nơi vắng vẻ,

Người khôn, người đến chốn lao xao.

• Phép lặp cú pháp đòi hỏi ở độ chặt chẽ cao:

+ Kết cấu ngữ pháp giống nhau

+ Số lượng tiếng bằng nhau

+ Các tiếng đối nhau về từ loại và nghĩa: “ta” ><“người”, “dại” >< “khôn”, “vắng vẻ” >< “lao xao”

1. Văn biền ngẫu:

Kẻ đảm đang, người chém ngược, làm cho mã tà ma ní hồn kinh; bọn hè trước, lũ ó sau, trối kệ tàu sắt tàu đồng súng nổ

• Phép lặp cú pháp thường kết hợp với phép đối:

Vế 1: Chủ ngữ 1 – Vị ngữ 1 + Chủ ngữ 2 – Vị ngữ 2 + …

Vế 2: Chủ ngữ 1 – Vị ngữ 1 + Chủ ngữ 2 – Vị ngữ 2 + …

Bài thực hành số 3

Hãy tìm trong các văn bản ở Ngữ văn 12 tập 1, ba câu vần hoặc thơ có dùng

Phép lặp cú pháp và phân tích tác dụng của phép lặp đó:

Gợi ý

1. Con sóng dưới lòng sâu,

Con sóng trên mặt nước

2. Từ những năm … căm hờn

Nguyễn Đình Thi, Đất nước

1. Phép liệt kê

Phân tích hiệu quả của phép lặp cú pháp phối hợp với phép liệt kê trong hai

đoạn trích sau:

1. Các ngươi ở cùng ta coi giữ bình quyền đã lâu ngày, không có mặc thì ta cho áo, không có ăn thì ta cho cơm; quan nhỏ thì ta thăng chức, lương ít thì ta cấp bổng; đi thủy thì ta cho thuyền, đi bộ thì ta cho ngựa; lúc trận mạc xông pha thì cùng nhau sống chết, lúc ở nhà nhàn hạ thì cùng nhau vui cười. Cách đối đãi so với Vương Công Kiên, Cốt Đãi Ngột Lang ngày trước cũng chẳng kém gì.

Kết cấu: Hoàn cảnh + “thì”

=> Tác dụng: Nhấn mạnh, khẳng định sự đối đãi chu đáo, đầy nghĩa tình của Trần Quốc Tuấn đối với các tướng sĩ trong mọi hoàn cảnh

Phân tích hiệu quả của phép lặp cú pháp phối hợp với phép liệt kê trong hai

đoạn trích sau:

1. Về chính trị, chúng tuyệt đối không cho dân ta một chút tự do dân chủ nào.

Chúng thi hành những luật pháp dã man. Chúng lập ba chế độ khác nhau ở Trung, Nam, Bắc…..

Chúng dùng thuốc phiện, rượu cồn để làm cho nòi giống ta suy nhược.

Kết cấu: Chủ - vị, kết hợp với phép liệt kê. Hàng loạt câu kể tội ác của giặc

=> Tác dụng: Vạch trần tội ác của thực dân Pháp, chỉ mặt, tên kẻ thù của dân tộc

III. Phép chêm xem

Phân tích bộ phận in đậm trong các câu sau về các mặt

• Vị trí và vai trò ngữ pháp trong câu
• Dấu câu tách biệt bộ phận đó
• Tác dụng của bộ phận đó với việc bổ sung thông tin, biểu hiện tình cảm, cảm xúc

1. Thị Nở xích lại. Đặt bàn tay lên ngực hắn (thị suy nghĩ đến bây giờ mới xong), thị hỏi hắn:

      - Vừa thổ hả?

• Phần trong ngoặc đơn là phần chêm xem
• Tác dụng: Bổ sung thông tin, thể hiện nhận xét của người viết về đầu óc kém hiểu biết của Thị Nở

1. Chí Phèo hình như đã trông trước tuổi già của hắn, đói rét và ốm đau và cô độc, cái này còn đáng sợ hơn đói rét và ốm đau.

• Phần chêm xem nằm ở cuối câu, được tách ra bằng dấu phẩy trước đó
• Tác dụng: Bổ sung thông tin, thể hiện sự đánh giá của người viết đối với sự việc được nói trước đó (Sự cô độc thật đáng sợ)

1. Cô bé nhà bên (có ai ngờ)

                             Cũng vào du kích.

                             Hôm gặp tôi vẫn cười khúc khích

                             Mắt đen tròn (thương thương quá đi thôi).

• Phần chêm xem được tách ra bằng dấu ngoặc đơn
• Tác dụng: Thông tin về thái độ ngạc nhiên và tình cảm thương mến của người viết đối với đối tượng

1. Bởi thế cho nên, chúng tôi, Lâm thời Chính phủ nước Việt Nam mới, đại biểu cho toàn dân Việt Nam, tuyên bố thoát ly hẳn quan hệ thực dân với Pháp…

• Phần chêm xem nằm ở giữa câu, được tách ra bằng dấu phẩy
• Tác dụng: Bổ sung thêm thông tin về chủ thể của người nói

Phép chêm xem

• Vị trí: nằm ở giữa hoặc cuối câu
• Vai trò: bình diện nghĩa tình thái của câu, thể hiện sự nhìn nhận đánh giá của người nói, người viết đối với sự việc, hiện tượng mà các thành phần khác biểu hiện
• Dấu câu tách biệt: Dấu ngoặc đơn hoặc dấu phẩy
• Tác dụng: Giải thích, ghi chú cho từ ngữ đi trước, bổ sung thêm sắc thái về sắc thái tình cảm, cảm xúc của người viết.

1. Luyện tập

Câu hỏi 1: Các biện pháp tu từ cú pháp chủ yếu tạo hiệu quả gì sau đây?

1. Nhấn mạnh ý nghĩa một thông báo
2. Nhấn mạnh một phần trong thông báo
3. Thể hiện các tình thái khác nhau
4. Cả A, B và C

Câu hỏi 2: Các trích dẫn sau chủ yếu sử dụng biện pháp tu từ cú pháp nào ?
 “ Đau lòng kẻ ở, người đi

   Lệ rơi thấm đá, tơ chia rũ tằm” (Nguyễn Du)

“Ăn thì ăn những miếng ngon

Làm thì chọn việc cỏn con mà làm” (Ca dao)

1. Phép liệt kê . b. Phép lặp cú pháp
2. Phép dùng câu bị động d. Cả A, B và C

Câu hỏi 3: Các trích dẫn sau đây chủ yếu sử dụng biện pháp tu từ cú pháp nào ?

- Đến rừng. Gió hôm nay đứng hẳn, chỉ có bóng cây che một chút mát trên những bộ mặt bết tro đen và mồ hôi. (Lê Khâm)

- Tôi nghĩ đến sức mạnh của thơ. Chức năng và vinh dự của thơ. (Phạm Hổ )

-  Hắn không còn kinh rượu nhưng cố uống cho thật ít. Để cho khỏi tốn tiền … (Nam Cao)

- Huấn đi về trạm máy. Một mình, trong đêm. (Nguyễn Thị Ngọc Tú)
a. Dùng câu bị động .
b. Phép lặp cú pháp .
c. Tách bộ phận của câu ra thành câu riêng .

Bài về nhà

1. Tìm thêm ngữ liệu về các phép tu từ cúa pháp trong các văn bản văn học trong SGK Ngữ Văn 12.
2. So sánh phép lặp cú pháp với phép điệp âm, vần, thanh hay điệp từ ngữ để thấy sự giống nhau và khác nhau giữa chúng.
3. Chuẩn bị bài “Sóng”

Trân trọng cảm ơn!