Giáo án và PPT Ngữ văn 10 cánh diều Bài 7: Đất nước (Nguyễn Đình Thi)

VĂN BẢN 1. ĐẤT NƯỚC

HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG

GV cho HS nghe bài hát “Đất nước” của nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn và trả lời câu hỏi: Em có cảm nhận gì sau khi nghe bài hát.

HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC

Hoạt động 1: Tìm hiểu chung

Nhiệm vụ 1: Tìm hiểu Tri thức ngữ văn

- GV yêu cầu HS đọc ở nhà phần Kiến thức ngữ văn và phân công thảo luận, thuyết trình theo nhóm:

Nhóm 1: Nêu đặc điểm của thơ tự do

Nhóm 2: Tìm hiểu và trình bày đặc điểm của các yếu tố

- Nhân vật trữ tình

- Hình ảnh trong bài thơ hiện lên qua yếu tố nào?

- Cảm hứng chủ đạo trong thơ là gì?

Sản phẩm dự kiến:

1. Khái niệm thơ tự do

- Thơ tự do khác với thơ cách luật, không có thể thức nhất định, không bị ràng buộc về số dòng, số chữ, vần,...

- Khác với thơ văn xuôi, thơ tự do là thơ có phân dòng. Bài thơ tự do có thể là sự kết hợp của các đoạn làm theo nhiều thể khác nhau hoặc tự do hoàn toàn.

- Thơ tự do xuất hiện do nhu cầu giải phóng cảm xúc khỏi sự ràng buộc chặt chẽ của các quy tắc về hình thức, phản ánh được những khía cạnh mới của cuộc sống đa dạng, thể hiện những cái nhìn nghệ thuật mới của nhà thơ.

2. Đặc điểm

Nhân vật trữ tình

- Là người trực tiếp bộc lộ cảm xúc, suy nghĩ,... trong bài thơ. Đó là một người hoặc một giọng nào đó nói với người đọc những cảm nhận, rung động, suy tư,... của bản thân về con người và cuộc sống.

- Hình ảnh trong bài thơ hiện lên qua việc tác giả sử dụng các từ ngữ (tượng thanh, tượng hình, từ láy,...) và các biện pháp tu từ gợi cho người đọc cảm nhận về bức tranh đời sống thông qua các giác quan (thị giác, thính giác,...); giúp nhà thơ miêu tả sống động hoặc truyền tải cảm xúc, tư tưởng mạnh mẽ.

- Cảm hứng chủ đạo trong thơ là trạng thái cảm xúc, tình cảm mãnh liệt, tràn đầy, bao trùm, xuyên suốt tác phẩm, gắn với một tư tưởng, một cách đánh giá của tác giả. Thường có những dạng cảm hứng chủ đạo như: cảm hứng anh hùng, tự hào, bi thương, trào lộng,...

Nhiệm vụ 2: Tìm hiểu tác giả, tác phẩm

- GV yêu cầu HS thuyết trình theo nhóm:

Nhóm 3: Nêu hiểu biết về tác giả

Nhóm 4: Tìm hiểu và trình bày đặc điểm của các yếu tố

Sản phẩm dự kiến:

a. Tác giả

- Nguyễn Đình Thi (1924 – 2003) là một nghệ sĩ đa tài, trưởng thành trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp

- Đặc điểm thơ: vừa tự do phóng khoáng; vừa hàm súc, sâu lắng, suy tư; có những tìm tòi theo xu hướng hiện đại

- Ông được tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về VH-NT (1996)

b. Tác phẩm:

- Bài thơ Đất Nước tiêu biểu cho sự nghiệp thơ ca của Nguyễn Đình Thi

- Hoàn cảnh ra đời: trong kháng chiến chống Pháp, bài thơ được tác giả suy ngẫm, sáng tác từ 1948 – 1955; kết hợp từ hai bài thơ Sáng mát trong (1948) và Đêm mít tinh (1949); đoạn cuối hoàn thành sau chiến dịch Điện Biên Phủ (1954)

Nhiệm vụ 3: Đọc văn bản

GV đặt câu hỏi hướng dẫn HS tìm hiểu: Xác định phương thức biểu đạt của văn bản. Văn bản được chia làm mấy phần? Nội dung của từng phần là gì? Cảm hứng chủ đạo của bài thơ là gì?

Sản phẩm dự kiến:

- PTBĐ: biểu cảm

- Bố cục: chia 2 phần

 + Phần đầu (khổ 1 + 2 + 3): Từ hoài niệm về những ngày thu Hà Nội trong quá khứ đến xúc cảm về mùa thu hiện tại của đất nước

+ Phần sau (khổ 4 – 10): Cảm xúc về đất nước đau thương, anh dũng.

- Cảm hứng chủ đạo: suy ngẫm về đất nước trong chiến tranh đau thương nhưng anh dũng, bất khuất.

Hoạt động 2: Tìm hiểu chi tiết

Nhiệm vụ 1: Tìm hiểu mùa thu đất nước quá khứ và hiện tại

GV đưa ra câu hỏi:

+ Chỉ ra những từ ngữ, hình ảnh, nhịp điệu, biện pháp tu từ được sử dụng trong hai khổ thơ đầu?

+ Mùa thu Hà Nội trong quá khứ hiện lên như thế nào trong 7 dòng đầu của bài thơ? Hình ảnh nào em thấy ấn tượng nhất? Vì sao?

+ Cảm xúc của nhân vật trữ tình trong đoạn thơ?

Sản phẩm dự kiến:

1. Mùa thu đất nước

a. Mùa thu Hà Nội trong quá khứ:

* Thiên nhiên:

- Hình ảnh: sáng mát trong, gió, hương cốm, lá rơi, thềm nắng

- Biện pháp tu từ: so sánh, liệt kê

- Từ ngữ: từ láy tượng thanh xao xác, từ ngữ gợi hình gợi cảm chớm lạnh, hơi may…

- Những “tín hiệu” gợi nhớ (3 câu đầu): không khí mái trong, làn gió nhẹ và hương cốm đầu mùa đánh thức nỗi nhớ của nhân vật trữ tình về “những ngày thu đã xa”.

=> Đây đều là những hình ảnh quen thuộc, gần gũi, đặc trưng của mùa thu, vừa gợi không gian, vừa gợi màu sắc, hương vị. Mùa thu bình dị gắn với tình quê hương đất nước (mùa thu - hương cốm mới). Nỗi nhớ đâ đem “những ngày thu đã xa” trở về, làm cho cảm nhận về thời gian quá khứ như “đồng hiện” trong thực tại.

+ Hình ảnh mùa thu Hà Nội trong hoài niệm hiện ra thật đẹp, phảng phất nỗi buồn trong sáng, thể hiện những rung cảm tinh tế của nhà thơ.

* Con người

- Hình ảnh "Người ra đi đầu không ngoảnh lại / Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy" tạo cho bức tranh “những ngày thu đã xa" của Hà Nội chất chứa tâm trạng bâng khuâng, lưu luyến, dồn nén cảm xúc.

- Hình ảnh con người:

“Người ra đi / đầu không ngoảnh lại

Sau lưng / thềm nắng / lá rơi đầy”

- Tư thế “ra đi", “đầu không ngoảnh lại”, bề ngoài như tỏ ra lạnh lùng, quyết tâm, dứt khoát chia tay với Hà Nội để lên đường vì nghĩa lớn nhưng dường như vẫn nghe thấy tự trong lòng mình, “trong lòng Hà Nội" những “xao xác" vấn vương, vẫn hình dung ra cả Hà Nội đang thu đẹp và buồn vắng đến nao lòng phía “sau lưng”.

=> Lưu luyến, yêu quê hương, quyết tâm ra đi vì lí tưởng. Qua đó thể hiện nỗi buồn trong sáng lặng lẽ về Hà Nội của những “ngày thu đã xa”. 

+ Không gian Hà Nội đẹp và buồn vắng đến nao lòng, khép lại kí ức hoài niệm về “những ngày thu đã xa”: “Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy”.

=> Câu thơ gợi ra màu sắc, ánh sáng, cũng là tâm cảnh. Màu vàng của nắng thu. Màu vàng của lá thu “rơi đầy” những con phố vắng. Và một phần tâm hồn của “người ra đi” đã gửi lại phía “sau lưng”.

+ Khổ thơ hoài niệm về Hà Nội được viết bằng thể thơ thất ngôn, có nhạc điệu riêng, trầm lắng, lơ lửng, bâng khuâng, với những từ ngữ, hình ảnh đặc trưng, thể hiện sự cảm nhận tinh tế, những gắn bó sâu sắc cùng tình yêu thiết tha dành cho Hà Nội của nhà thơ.

=> mùa thu đặc trưng Hà Nội: thơ mộng, vắng lặng, đượm buồn.

b. Mùa thu Việt Bắc ở hiện tại:

- Cảm hứng mùa thu gắn liền với cảm hứng về đất nước, mùa thu đất trời gắn liền với mùa thu CM.

- Mùa thu CM tươi đẹp, sôi nổi tràn đầy sức sống; mùa thu độc lập, tự chủ…

- Cảm xúc tươi vui, náo nức, phấn khởi, niềm tự hào, ý thức làm chủ, sự suy tư sâu lắng của nhân vật trữ tình về đất nước trong “mùa thu nay”.

+ Cảnh thu hiện lên với những hinh ảnh mới mẻ: núi đồi, rừng tre, bầu trời thu trong biếc, “Những cánh đồng thơm mát", “Những ngả đường bát ngát”, “Những dòng sông đỏ nặng phù sa”. - Tình thu náo nức, tươi vui. Vui trong tiếng reo của nhân vật trữ tình "Mùa thu nay khác rồi". Con người sảng khoái đứng giữa trời đất lồng lộng tự do mà nghe thấy niềm vui dâng lên từ trong lòng người rồi lan toả ra cảnh vật: “Tôi đứng vui nghe giữa núi đồi”. “Vui nghe” là niềm vui tử lòng người, khác với “nghe vui” là từ ngoại cảnh dội lại.

- Niềm vui hoá thành hình ảnh “phấp phới” của rừng tre reo vui trong nắng, mang cái phấn chấn của lòng người. Niềm vui gợi cảm nhận bầu trời thu như được “thay áo mới”, xanh hơn, đẹp hơn, mới mẻ, tươi sáng, “trong biếc” hơn. Tác giả không chỉ gợi tính chất của màu sắc mà còn gợi ấn tượng cà về âm thanh “Trong biếc nói cười thiết tha” của “mùa thu nay".

- Khổ thơ còn thể hiện tình yêu mến, niềm tự hào, ý thức làm chủ và những suy tư sâu lắng về đất nước. à Đây là những xúc cảm rất mới mẻ của thơ ca kháng chiến.

- Nghệ thuật:

+ Điệp ngữ: Những câu thơ mang ý khẳng định mạnh mẽ, các điệp ngữ “của chúng ta” vang lên dõng dạc, tự tin, nhân vật trữ tình xưng “chúng ta”, các từ chỉ định gắn với các hình ảnh của đất nước (trời xanh đây, núi rừng đây) cho thấy ý thức làm chủ của con người. Ý thức đất nước là “của chúng ta”, sự hiện hữu “của chúng ta” được “đánh dấu" bằng những dòng sông, những cánh đồng, cả không gian rộng trải, cả mặt đất, bầu trời, cả non sông một dải,... đã hoá thành cảm xúc mạnh mẽ, náo nức, phấn khởi, say sưa.

=> Đây cũng là nguồn cảm hứng chủ đạo của thơ ca kháng chiến nói chung.

+ Biện pháp liệt kê cùng các từ ngữ miêu tả đi kèm (“Những cánh đồng thơm ngát", "Những ngả đường bát ngát”, “Những dòng sông đỏ nặng phù sa”) như còn muốn mở ra vô vàn những vẻ đẹp trù phú, xanh tươi của đất nước nay đã thuộc về ta, “của ta”.

+ Sự phối hợp của các câu thơ dài ngắn với nhịp điệu biến đổi, các phối hợp vần (a/ a/ aư at/ a/ a) tạo nên âm hưởng tự hào như ngân lên, mở ra không dứt.

Nhận xét:

- Ở phần đầu bài thơ, cảm nhận về đất nước của nhân vật trữ tình gắn với hình ảnh “những ngày thu đã xa” của Hà Nội trong quá khứ, đẹp mà đượm buồn và “mùa thu này” nơi núi rừng Việt Bắc say sưa niềm vui, niềm tự hào và ý thức làm chủ, tinh thần trách nhiệm với non sông. Bắt đầu từ mùa thu nay để nhớ về mùa thu xưa nhưng cảnh thu và tình thu đều rất khác.

Bức tranh thu: đẹp, tươi vui, tràn đầy sức sống.

⇒ Cảm xúc tác giả: vui sướng, tự hào về quyền làm chủ đất nước tươi đẹp và giàu truyền thống lịch sử.

*Sự chuyển biến cảm xúc của nhân vật trữ tình:

- Mùa thu xưa: trầm lắng, bâng khuâng hoài niệm, buồn

- Mùa thu nay: sôi nổi, say sưa, vui sướng tự hào.

=> Gắn với sự chuyển biến tất yếu của hiện thực CM, của lịch sử đất nước: từ đất nước mất chủ quyền đã trở thành đất nước độc lập

………………………………………

HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP

Từ nội dung bài học,GV yêu cầu HS hoàn thành các bài tập trắc nghiệm sau:

Câu 1. Đáp án nào không phải giá trị nghệ thuật của bài thơ “Đất nước”?

A. Nhịp điệu, hình ảnh thơ sáng tạo

B. Ngôn ngữ thơ lắng đọng, cô đúc

C. Sử dụng sáng tạo, phong phú các biện pháp tu từ

D. Các chất liệu văn hóa dân gian được sử dụng nhuần nhị, sáng tạo

Câu 2. Cảm hứng chủ đạo của bài thơ là gì? 

A. Tình yêu đôi lứa.

B. Quê hương đất nước.

C. Tình cảm gia đình.

D. Tinh thần đoàn kết.

Câu 3. Chủ đề của bài thơ là gì? 

A. Bài thơ thể hiện tình yêu đối với cảnh đẹp đất nước, từ đó thể hiện tình cảm gắn bó với quê hương của tác giả.

B. Bài thơ thể hiện tinh thần yêu nước, niềm tự hào sâu sắc về truyền thống anh hùng bất khuất của dân tộc.

C. Bài thơ thể hiện niềm tự hào sâu sắc về truyền thống anh hùng bất khuất của dân tộc. 

D. Bài thơ là lời cổ vũ, động viên tinh thần chiến đấu cho quân và dân ta.

Câu 4. Hà Nội trong hoài niệm của nhân vật trữ tình hiện lên như thế nào?

A. Là những con người thân thương.

B. Là những con đường quen thuộc.

C. Là những cánh đồng bát ngát.

D. Là những cảnh vật thiên nhiên đặc trưng mùa thu.

Câu 5. Độ dài các dòng thơ, phép điệp, phép liệt kê, hiệp vần, giọng điệu trong khổ thơ thứ 3 có tác dụng gì?

A. Giúp nhân vật trữ tình thể hiện sự thay đổi tâm trạng từ vui sướng, tự hào đến buồn, bâng khuâng, lưu luyến.

B. Giúp nhân vật trữ tình thể hiện sự thay đổi tâm trạng từ buồn, bâng khuâng, lưu luyến, đến vui sướng, tự hào.

C. Thể hiện sự hùng vĩ của thiên nhiên.

D. Thể hiện tình yêu của tác giả đối với thiên nhiên đất nước.

Sản phẩm dự kiến:

HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG

Vận dụng kiến thức, GV yêu cầu HS trả lời câu hỏi:

Câu 1. Trong bài thơ, nhân vật trữ tình xưng “tôi”, sau đó chuyển sang xưng “ta” (“chúng ta”). Theo a/c việc thay đổi hai đại từ này có ý nghĩa gì?

Câu 2. Viết đoạn văn khoảng 8 – 10 dòng nêu cảm nhận lời nhắn nhủ trong tiếng vọng “rì rầm” trong hai câu thơ “Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất/ Những buổi ngày xưa vọng nói về”.