Giáo án và PPT Ngữ văn 10 cánh diều Bài 5: Gương báu khuyên răn – bài 43 (Nguyễn Trãi)

VĂN BẢN 1. GƯƠNG BÁU KHUYÊN RĂN

HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG

GV đặt câu hỏi yêu cầu HS thảo luận và trả lời: Em hãy nghe video giới thiệu tập thơ Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi và hãy ghi chép lại những nét chính về tập thơ này.

HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC

Hoạt động 1: Tìm hiểu chung

Nhiệm vụ 1: Tìm hiểu về tác phẩm và thể loại văn bản

GV đặt câu hỏi hướng dẫn học sinh tìm hiểu: 

• Em hãy trình bày hiểu biết của em về bài thơ Gương báu răn mình (bài 43). Bài thơ được viết theo thể loại nào? 
• Bài thơ được chưa làm mấy phần? Nội dung của từng phần là gì?
• Tìm hiểu nhan đề và nội dung chính của bài thơ Gương báu khuyên răn (bài 43).

Sản phẩm dự kiến:

1. Tác phẩm

- Là bài thứ 43 thuộc phần “Bảo kính cảnh giới” (gương báu răn mình), ở phần vô đề của tập thơ “Quốc âm thi tập”.

- Nội dung: bài thơ nằm trong mục Gương báu khuyên răn, gồm 61 bài thơ mang nội dung giáo huấn nhưng đồng thời thể hiện tình yêu thiên nhiên, khát vọng về một đất nước phồn vinh, về cuộc sống ấm no cho người dân và những trăn trở thế thái, nhân tình.

- Bài thơ được sáng tác khoảng những năm 1438 – 1439 khi tác giả về ở ẩn tại Côn Sơn.

- Thể loại: thơ thất ngôn xen lục ngôn.

- Bố cục:  2 phần

+ Phần 1 (4 câu thơ đầu): Bức tranh thiên nhiên ngày hè.

+ Phần 2 (4 câu thơ cuối): Bức tranh cuộc sống và tấm lòng của Nguyễn Trãi.

- Nội dung: Bài thơ miêu tả vẻ đẹp của bức tranh thiên nhiên ngày hè. Tâm hồn chan chứa tình yêu thiên nhiên, yêu đời, yêu nhân dân, đất nước tha thiết của tác giả.

- Ý nghĩa nhan đề:

+ Mục Gương báu khuyên răn của tập Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi tập hợp những bài thơ mang tính giáo huấn đạo đức. Nhưng thực chất đa số các bài thơ trong mục này vượt ra khỏi khuôn khổ của những bài dạy báo, khuyên răn đạo đức thông thường. Đây là những bài thơ hết sức gần gũi với cuộc sống, với người dân thường, với những khát vọng lớn lao của nhà thơ mong muốn cho đất nước mãi mãi phồn vinh và cuộc sống của người dân luôn bình yên, no ấm.

+ Bài thơ vốn không có nhan đề, người biên soạn tập thơ lấy nhan đề chung đặt tên cho bài thơ, và đây là bài thơ số 43 trong mục Gương báu khuyên răn. Trong bài thơ này, ý nghĩa khuyên răn có lẽ ở chỗ mong muốn kẻ cầm quyền hãy học theo vua Thuấn, xây dựng đất nước trở thành một nơi mà người dân có cuộc sống tươi đẹp, con người hài hoà với thiên nhiên.

+ Từ đó, có thể thấy nhan đề của bài thơ có sự gắn bó với nội dung chính của văn bản: Ca ngợi vẻ đẹp của thiên nhiên, đất nước và khát vọng của Nguyễn Trãi về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc cho người dân.

Hoạt động 2: Đọc hiểu văn bản

Nhiệm vụ 1: Tìm hiểu bức tranh thiên nhiên cảnh ngày hè

GV đưa ra câu hỏi:

+ Câu thơ thứ nhất đã gợi cho em hình ảnh về tâm thế của nhà thơ như thế nào? Phân tích từ ngữ để thấy rõ điều đó.

+ Tìm trong văn bản những từ thuần Việt: động từ, từ chỉ màu sắc, hương vị, âm thanh trong bài thơ

+ Nhận biết vai trò của các từ chỉ màu sắc, âm thanh, từ láy và phép đối trong việc thể hiện cảnh sắc thiên nhiên và cuộc sống trong bài thơ. 

Sản phẩm dự kiến:

1. Bức tranh thiên nhiên cảnh ngày hè

- Câu 1: Tâm thế của nhà thơ:

+ Rồi: rỗi rãi, không vướng bận.

+ Hành động: hóng mát => thư thái, thảnh thơi.

+ Thời gian: thuở ngày trường => ngày dài, hết ngày này đến ngày khác.

+ Cách ngắt nhịp 1/2/3: nhấn mạnh vào hoàn cảnh đặc biệt của Nguyễn Trãi phút giây nghỉ ngơi hiếm hoi của nhà thơ.

=> Tác giả đã mở đầu bài thơ bằng một tâm trạng yêu thiên nhiên tha thiết, đồng thời với một tâm thế thư thái khi đến với thiên nhiên, rảnh rỗi hóng mát nhưng tâm trạng bất đắc chí. Câu thơ hiện lên hình ảnh của nhà thơ Nguyễn Trãi, ông đang ngồi dưới bóng cây nhàn nhã như hóng mát thật sự. Việc quân, việc nước chắc đã xong xuôi ông mới trở về với cuộc sống đơn sơ, giản dị, mộc mạc mà chan hòa, gần gũi với thiên nhiên. 

- Câu 2, 3, 4: Bức tranh thiên nhiên cảnh ngày hè

- Số chữ trong các câu: có câu thơ 6 chữ xen lẫn các câu thơ 7 chữ.

+ Các tính từ chỉ màu sắc: lục, đỏ, hồng cho thấy màu sắc rực rỡ, tươi tắn của các loại hoa nở vào mùa hè.

+ Các động từ mạnh: đùn, phun, tiễn gợi trạng thái vận động của tạo vật với sức sống căng trào, mạnh mẽ.

 + Các từ chỉ âm thanh: lao xao, dắng dỏi diễn tả những âm thanh xao động, rộn rã, náo nhiệt của mùa hè.

 + Việc sử dụng các từ láy: đùn đùn (láy toàn phần), lao xao (láy âm)… làm tăng tính biểu cảm của từ ngữ, cho thấy sức sống mãnh liệt của tạo vật.

 + Các phép đối được thực hiện ở hai câu thực và hai câu luận khiến cho hình ảnh thiên nhiên và cảnh sinh hoạt của con người trở nên nhộn nhịp, thể hiện một cuộc sống yên vui.

=>

+ Bức tranh thiên nhiên ngày hè rực rỡ, sống động, căng tràn sức sống đang trổ dáng, khoe sắc, tỏa hương.

 + Tình yêu thiên nhiên tha thiết.

Nhiệm vụ 2: Tìm hiểu bức tranh cuộc sống con người và tấm lòng của tác giả

GV đưa ra câu hỏi:

+ Ở hai câu luận (câu thơ 5-6) bức tranh cuộc sống được tác giả miêu tả qua những từ ngữ, hình ảnh nào?

+ Theo em, bài thơ đã thể hiện tâm trạng và mong ước gì của Nguyễn Trãi? Những thông tin nào về cuộc đời và con người Nguyễn Trãi giúp em hiểu rõ hơn điều đó?

+ Phân tích mối quan hệ giữa cảnh và tình trong bài thơ Gương báu khuyên răn (bài 43). Theo em nghệ thuật nào được sử dụng trong bài thơ.

+ Điểm khác biệt về hình thức của bài thơ này so với các bài thơ thất ngôn bát cú đường luật là gì? Nêu ý nghĩa của sự khác biệt đó.

Sản phẩm dự kiến:

- Câu 5, 6: Bức tranh cuộc sống, con người:

+ Thời gian: lầu tịch dương, cuối ngày, lúc mặt trời sắp lặn.

+ Âm thanh:

● Lao xao gợi sự ồn ào, náo nhiệt nơi chợ cá. => Âm thanh của cuộc sống hằng ngày.

● Dắng dỏi: tiếng ve kêu inh ỏi, rộn rã ngân dài => âm thanh đặc trưng của mùa hè. Cảnh chợ quê náo nhiệt ngày hè

- Nghệ thuật đảo ngữ lao xao chợ cá và dắng dỏi cầm ve nhấn mạnh âm thanh đặc trưng ngày hè, không khí nhộn nhịp buổi chiều nơi làng quê.

+ “Chợ” là hình ảnh của sự thái bình trong tâm thức của người Việt. Chợ đông vui thì nước thái bình, thịnh trị, dân giàu đủ ấm no, lại thêm tiếng ve kêu lúc chiều tà gợi lên cuộc sống nơi thôn dã. Chính những màu sắc nơi thôn dã này làm cho tình cảm ông thêm đậm đà sâu sắc và gợi lại ý tưởng mà ông đang đeo đuổi.

 => Tác giả đã mở ra không gian ngày hè đầy màu sắc và âm thanh trong sáu câu thơ trên, từ đó chúng ta đủ thấy được bức tranh ngày hè rất sinh động và tràn đầy sức sống, có sự kết hợp giữa đường nét, màu sắc, âm thanh, con người. Nguyễn Trãi đã quan sát thiên nhiên bằng tất cả các giác quan của mình và tình yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống của tác giả.

- Câu 7, 8: Tấm lòng của Nguyễn Trãi

- Điển tích: Ngu cầm đàn của vua Nghiêu Thuấn.

- Ước có cây đàn của vua Thuấn, gảy khúc Nam phong để mong đất nước có vị vua anh minh, dân có cuộc sống no đủ, hạnh phúc.

- Lấy hình ảnh vua Nghiêu, Thuấn làm gương răn mình để bộc lộ chí hướng cao cả, khát khao đem tài trí để phục vụ cho dân, cho nước.

* Nhận xét: Tâm trạng và mong ước của Nguyễn Trãi qua bài thơ:

- Tâm trạng tràn đầy niềm vui trước cảnh sắc thiên nhiên tươi đạp, viên mãn và cuộc sống sung túc của người dân. Nỗi niềm trăn trở ngày đêm của ông về đất nước, con người.

- Mơ ước niềm hạnh phúc, sự ấm no sẽ trường tồn và được sẻ chia cho tất cả mọi người ở khắp muôn phương của đất nước.

=> Bài thơ mở đầu bằng tình cảm thiên nhiên nhưng kết lại là tình cảm của tác giả đối với người dân, cho thấy tư tưởng và tình cảm “thân dân” sâu sắc của Nguyễn Trãi.

- Lí tưởng của Nguyễn Trãi là sống hết mình vì đất nước, nhân dân, mong muốn xây dựng một triều đại “vua sáng, tôi hiền”. Cả cuộc đời ông phấn đấu và hi sinh cho lí tưởng và mục đích đó, cả khi tham gia khởi nghĩa Lam Sơn, khi hoà bình lập lại và những ngày tháng ẩn dật ờ Côn Sơn.

=> Mọi hành động và suy nghĩ của Nguyễn Trãi là vì mong muốn một cuộc sống tươi đẹp cho nhân dân.

………………………………………

HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP

Từ nội dung bài học,GV yêu cầu HS hoàn thành các bài tập trắc nghiệm sau:

Câu 1. 

Câu 2. 

Câu 3. 

Câu 4. 

Câu 5. 

Sản phẩm dự kiến:

HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG

Vận dụng kiến thức, GV yêu cầu HS trả lời câu hỏi:

Câu 1. Vẽ sơ đồ tư duy, tổng kết nội dung bài thơ Gương báu khuyên răn (bài 43).

Câu 2. Em hãy viết đoạn văn ngắn nêu cảm nhận về bức tranh thiên nhiên và cuộc sống của nhân dân qua bài thơ Gươm báu khuyên răn (bài 43).