Giáo án và PPT Ngữ văn 10 cánh diều Bài 5: Thực hành tiếng Việt

THỰC HÀNH TIẾNG VIỆT

HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG

- GV tổ chức trò chơi Ai nhanh hơn?

Nội dung: Mỗi bạn hãy ghi nhớ họ và tên các bạn trong lớp. Khi người quản trò chỉ đến ai, hãy đọc đúng tên của bạn HS đó. Trong thời gian 1 phút, bạn nào kể nhanh và đúng được nhiều nhất sẽ giành phần thắng.

HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC

Hoạt động 1: Hình thành kiến thức mới

Nhiệm vụ 1: Tìm hiểu biện pháp tu từ liệt kê

GV đặt câu hỏi hướng dẫn học sinh tìm hiểu: 

• Liệt kê là gì?
• Liệt kê được phân thành những loại nào? Dựa vào các văn bản đã học, hãy tìm ví dụ dẫn chứng.

Sản phẩm dự kiến:

1. Liệt kê

 - Là biện pháp tu từ, theo đó, người nói, người viết kể ra nhiều sự vật, sự việc, hoạt động, tính chất, trạng thái,... trong cùng một câu, một đoạn để tạo nên ấn tượng mạnh, hiệu quả cao trong miêu tả, kể chuyện hoặc biểu lộ tình cảm, cảm xúc. Phép liệt kê dược dùng trong cả văn xuôi và văn vần.

- Phân loại:

+ Xét theo cấu tạo, các sự vật, sự việc, hoạt động, tính chất, trạng thái,... có thể được liệt kê theo từng cặp hoặc không theo từng cặp.

+ Xét theo ý nghĩa, các sự vật, sự việc, hoạt động, tính chất, trạng thái,... có thể được liệt kê theo kiểu tăng tiến hoặc không tăng tiến. 

Nhiệm vụ 2: Bài tập nhanh  

- GV yêu cầu HS thực hiện bài tập nhanh: Tìm và chỉ ra các phép liệt kê trong các ví dụ sau:

a) Trong miêu tả, người ta thường hay so sánh. So sánh thì vô cùng: Cậu ta mới chừng ấy tuổi mà trông như một cụ già. Đấy là so sánh người với người. Có khi so sánh người với các con vật: Trông anh ta như một con gấu. Có khi so sánh người với cây, với hoa: Cô gái vẻ mảnh mai, yểu điệu như một cây liễu.

b) Trong tiếng gió thổi ta nghe tiếng thông reo, tiếng sóng vỗ, tiếng ve ran và cả tiếng máy, tiếng xe, tiếng cần trục từ trên các tầng than, bến cảng vọng lại. Những âm thanh của sự sống trăm ngả tụ về, theo gió ngân lên vang vọng.

c) Lúc ấy

Cả công trường đang ngủ cạnh dòng sông

Những tháp khoan nhô lên trời ngẫm nghĩ

Những xe ủi, xe ben sóng vai nhau nằm nghỉ

Chỉ có tiếng đàn ngân nga

Với một dòng trăng lấp loáng sông Đà. 

Sản phẩm dự kiến:

a) Liệt kê: mảnh mai, yểu điệu => Liệt kê không theo từng cặp, không tăng tiến.

b) Liệt kê: tiếng thông reo, tiếng sóng vỗ, tiếng ve ran, tiếng máy, tiếng xe, tiếng cần trục => Liệt kê không theo từng cặp, không tăng tiến.

c) Liệt kê: xe ủi, xe ben => Liệt kê không theo từng cặp, không tăng tiến. 

Hoạt động 2: Gợi ý giải bài tập SGK

Nhiệm vụ 1: Bài tập 1

  - GV yêu cầu HS đọc yêu cầu bài tập 1 và hoàn thành vào vở.

   - GV yêu cầu HS phân tích hai câu in đậm trong đoạn trích Đại cáo bình Ngô để khẳng định chủ quyền quốc gia và nền độc lập của nước ta, đồng thời chi ra cách sắp xếp tên các triều đại Việt Nam, Trung Hoa. 

- GV hướng dẫn HS nhận xét cách sắp xếp trật tự từ và cụm từ in đậm trong đoạn trích để phân tích các quan hệ được liệt kê theo nguyên tắc nào.

Sản phẩm dự kiến:

Trật tự trong đoạn trích là Triệu, Đinh, Lý, Trần; Hán, Đường, Tống, Nguyên được sắp xếp theo trật tự thời gian và không gian. Đó cũng là cách sắp xếp của phép liệt kê tăng tiến mà Nguyễn Trãi đã sử dụng trong đoạn trích để nhấn mạnh tính nhất quán trong phân định “rành rành” ranh giới của Việt Nam qua nhiều triều đại phong kiến trong lịch sử khi “núi sông bờ cõi đã chia”.

Nhiệm vụ 2: Bài tập 2

 GV yêu cầu HS làm việc theo nhóm, đọc yêu cầu bài tập 2.

   - GV chia nhóm:

               + Nhóm 1: ý a                                    + Nhóm 4: ý d

               + Nhóm 2: ý b                                    + Nhóm 5: ý e

               + Nhóm 3: ý c

Sản phẩm dự kiến:

a) Lên án giặc ngoại xâm

- Từ ngữ được liệt kê: được dùng trong trích đoạn thứ (2) của SGK (trang 12) như Nướng dân đen, Vùi con đỏ, Dối trời, lừa dân, Gây binh, kết oán,...

- Tác dụng của biện pháp liệt kê: Nguyễn Trãi đã liên tiếp chỉ ra các hành động vô luân, xâm phạm đến chủ quyền, tính mạng nhân dân ta bằng biện pháp liệt kê tăng tiến, dồn dập, gây ấn tượng mạnh và có tính biểu cảm cao.

b) Thể hiện quyết tâm giành lại non sông của chủ tướng Lê Lợi

- Từ ngữ được liệt kê: được dùng trong đoạn trích 3a của SGK (trang 13) như: há đội trời chung, thề không cùng sống, Đau lòng nhức óc, Nấm mật nằm gai, Quên ăn vì giận,...

- Tác dụng của biện pháp liệt kê: Nhấn mạnh thêm những trằn trọc, quyết tâm giành lại non sông đất nước của Lê Lợi thông qua miêu tả các hành động cụ thể của vị chủ tướng. Cách liệt kê này làm tăng tính hình tượng và biểu cảm.

c) Nói lên khó khăn và thử thách mà nghĩa quân đã trải qua

- Từ ngữ được liệt kê: được dùng nhiều trong đoạn trích 3a của SGK (trang 13) như: lương hết mấy tuần, quân không một đội.

- Tác dụng của biện pháp liệt kê: đánh giá được đóng góp của ngòi bút Nguyễn Trãi trên phương diện đỉnh cao nghệ thuật, có tác dụng biểu cảm trong diễn đạt.

d) Miêu tả thất bại thảm hại của quân giặc

- Từ ngữ được liệt kê: được dùng nhiều ưong đoạn trích 3b của SGK (trang 15,16) như: nghe hơi mà mất vỉa, nín thở cầu thoát thân,...

- Ngày mười tám, trận Chi Lăng, Liễu Thăng thất thế,

Ngày hai mươi, trận Mã Yên, Liễu Thăng cụt đầu.

Ngày hăm lăm, bá tước Lương Minh đại bại tử vong,

Ngày hăm tám, thượng thư Lý Khánh cùng kế tự vẫn.

- Tác dụng của biện pháp liệt kê: Cách viết liệt kê của Nguyễn Trãi ở đoạn trích này có tác dụng biểu cảm trong diễn đạt, tăng tính hình tượng trong cách miêu tả hành động thất bại của quân giặc.

e) Ca ngợi chiến thắng vang dội của quân ta

- Từ ngữ được liệt kê: được dùng nhiều trong đoạn trích 3b của SGK (trang 14, 16) như:

- Trận Bồ Đằng sấm vang chớp giật

Miền Trà Lân trúc chẻ tro bay.

- Đánh một trận, sạch không kình ngạc,

Đánh hai trận tan tác chim muông.

- Tác dụng của biện pháp liệt kê: Qua ngòi bút Nguyễn Trãi, hình ảnh về chiến thắng vang dội của quân ta được liệt kê đầy đủ, hào hùng, có tính hình tượng và biểu cảm cao.

………………………………………

HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP

Từ nội dung bài học,GV yêu cầu HS hoàn thành các bài tập trắc nghiệm sau:

Câu 1. Liệt kê là gì?

A. Là việc kể ra hàng loạt những sự vật, sự việc quan sát được trong thực tế.

B. Là việc sắp xếp các từ, cụm từ không theo một trình tự nào nhằm diễn tả sự phong phú của đời sống tư tưởng, tình cảm

C. Là sự sắp xếp nối tiếp các từ hay cụm từ cùng loại để diễn tả được đầy đủ hơn, sâu sắc hơn những khía cạnh khác nhau của thực tế hay của tư tưởng, tình cảm

D. Là sự xen kẽ các từ hay cụm từ nhằm thể hiện ý đồ của người viết hoặc người nói.

Câu 2. Phép liệt kê có tác dụng gì?

A. Diễn tả sự phức tạp, rắc rối của các sự vật, hiện tượng

B. Diễn tả sự giống nhau của các sự vật, hiện tượng

C. Diễn tả sự tương phản của các sự vật, hiện tượng

D. Diễn tả đầy đủ hơn, sâu sắc hơn những khía cạnh khác nhau của sự vật, hiện tượng.

Câu 3. Câu văn “Nhạc công dùng các ngón đàn trau chuốt như ngón nhấn mổ, vỗ, vả, ngón bấm, day, chớp, búng, ngón phi, ngón rãi’’dùng phép liệt kê nhằm miêu tả điều gì?

A. Miêu tả tiếng đàn

B. Miêu tả tài nghệ chơi đàn của nhạc công với những ngón đàn hết sức phong phú

C. Miêu tả hình dáng bên ngoài của người chơi đàn

D. Miêu tả sự thán phục của người nghe đàn.

Câu 4. Câu văn sau đây dùng phép liệt kê gì?

Thể điệu ca Huế có sôi nổi, tươi vui, có buồn cảm, bâng khuâng, có tiếc thương ai oán …

A. Liệt kê không tăng tiến       

B. Liệt kê không theo từng cặp

C. Liệt kê tăng tiến       

D. Liệt kê theo từng cặp

Câu 5. Phép liệt kê trong câu sau có tác dụng gì?

Sách của Lan để ở khắp mọi nơi trong nhà: trên giường, trên bàn học, trên giá sách, trên bàn ăn cơm, trên ghế dựa …

A. Nói lên tính chất khẩn trương của hành động

B. Nói lên tính chất bề bộn của sự vật, hiện tượng

C. Nói lên tính chất quyết liệt của hành động

D. Nói lên sự phong phú của sự vật, hiện tượng

Sản phẩm dự kiến:

HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG

Vận dụng kiến thức, GV yêu cầu HS trả lời câu hỏi:

Câu 1. Thử đảo thứ tự các bộ phận trong những phép liệt kê dưới đây rồi rút ra kết luận: Xét về ý nghĩa, các phép liệt kê ấy có gì khác nhau

a) Tre, nứa, trúc, mai, vầu mấy chục loại khác nhau, nhưng cùng chung một mầm non măng mọc thẳng.( Thép Mới) 

b) Tiếng Việt của chúng ta phản ánh sự hình thành và trưởng thành của xã hội Việt Nam và của cả dân tộc Việt Nam, của tập thể nhỏ là gia đình, họ hàng, làng xóm và của cả tập thể lớn là dân tộc, quốc gia. ( Phạm Văn Đồng) 

Câu 2. Hãy viết một đoạn văn khoảng 6-8 dòng nêu ý kiến của em về giọng văn hào sảng của Đại cáo bình Ngô (Nguyễn Trãi), trong đoạn văn có sử dụng biện pháp liệt kê.