Giáo án và PPT Ngữ văn 10 cánh diều Bài 2: Câu cá mùa thu (Thu điếu – Nguyễn Khuyến)

VĂN BẢN - CÂU CÁ MÙA THU

HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG

GV yêu cầu HS thảo luận và trả lời:

Nêu những hiểu biết của em về cuộc đời và chân dung văn học của nhà thơ Nguyễn Khuyến?

HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC

I. TÌM HIỂU CHUNG

Hoạt động 1. Tác giả

HS thảo luận trả lời câu hỏi: Em hãy nêu vài nét về tác giả Nguyễn Khuyến? Em hãy kể tên một số bài thơ tiêu biểu của tác giả Nguyễn Khuyến mà em biết?

Sản phẩm dự kiến:

- Tác giả Nguyễn Khuyến(1835- 1909) hiệu là Quế Sơn, lúc nhỏ tên là Thắng sau đổi thành Nguyễn Khuyến

- Quê quán: Làng Yên Đổ, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam

- Hoàn cảnh xuất thân: Trong một gia đình nhà nho nghèo, có truyền thống khoa bảng  ảnh hưởng đến Nguyễn Khuyến

- Bản thân: Thông minh, chăm chỉ, đỗ đạt cao (Đỗ đầu cả 3 kì thi Hương, Hội, Đình -> Tam nguyên Yên Đổ)

- Cuộc đời làm quan hơn 10 năm không màng danh lợi, không hợp tác với kẻ thù sau đó về ở ẩn tại quê nhà

-> NK là người tài năng, có cốt cách thanh cao, có tấm lòng yêu nước thương dân, kiên quyết không hợp tác với kẻ thù.

Hoạt động 2. Tác phẩm

HS thảo luận trả lời câu hỏi: Bài thơ được sáng tác trong hoàn cảnh nào?

Sản phẩm dự kiến:

- Câu cá mùa thu nằm trong chùm ba bài thơ thu của Nguyễn Khuyến gồm: Thu điếu, Thu ẩm, Thu vịnh.

- Được viết trong thời gian khi Nguyễn Khuyến về ở ẩn tại quê nhà.

Hoạt động 3. Đọc văn bản

HS thảo luận trả lời câu hỏi: Câu cá mùa thu được viết theo thể thơ nào? Bài thơ được chia thành mấy phần? Nội dung của từng phần là gì?

Sản phẩm dự kiến:

- Thể loại: Thất ngôn bát cú Đường luật.

- Bố cục: có hai cách chia

+ Cách 1: chia theo bố cục đề, thực, luận, kết

+ Cách 2:

• Phần 1 (6 câu thơ đầu): Cảnh mùa thu ở vùng quê Bắc bộ

• Phần 2 (2 câu thơ cuối): Tình thu

II. TÌM HIỂU CHI TIẾT

Hoạt động 1. Cảnh mùa thu ở vùng quê Bắc Bộ

HS thảo luận trả lời câu hỏi: Chủ thể trữ tình đã quan sát cảnh vật từ những góc độ nào? Phân tích các hình ảnh và từ ngữ trong bài thơ để thấy được nét đặc trưng của mùa thu ở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ?

Sản phẩm dự kiến:

- Điểm nhìn: 

+ Cảnh vật được đón nhận từ gần đến cao rồi từ cao trở lại gần: điểm nhìn cảnh thu là chiếc thuyền câu , nhìn mặt ao, nhìn lên bầu trời, nhìn tới ngõ trúc rồi lại trở về với ao thu, với thuyền câu rồi lại quan sát mặt đất nhưng hướng tầm nhìn ra khỏi giới hạn của chiếc ao nhỏ - ra tận ngõ trúc…

 Cảnh thu được quan sát một cách bao quát và chi tiết theo các chiều không gian, đem lại một bức tranh thu đa diện sắc màu.

- Từ điểm nhìn ấy, từ một khung ao hẹp, không gian mùa thu, cảnh sắc mùa thu mở ra nhiều hướng thật sinh động với những hình ảnh vừa cân đối, hài hòa.

- Mở ra một khung cảnh với những cảnh vật hết sức thanh sơ:

+ ao nhỏ trong veo

+ thuyền câu bé tẻo teo

+ sóng biếc gợn

+ lá vàng khẽ đưa

+ tầng mây lơ lửng

+ ngõ trúc quanh co

+ sắc xanh của trời hoà lẫn cùng sắc xanh của nước.

 Nhận xét:

+ Hình ảnh đặc trưng của khí hậu nhiệt đới gió mùa vùng chiêm trũng.

+ Sử dụng nhiều từ ngữ chỉ màu sắc: màu trong, vàng, xanh biếc, xanh ngắt… cho thấy sự đa dạng màu sắc của thiên nhiên và sự chuyển mùa ở nông thôn đồng bằng BB.

=> Tất cả tạo nên một không gian xanh trong, dịu nhẹ, một chút sắc vàng của lá rụng trên cái nền xanh ấy khiến cảnh thu, hồn thu càng thêm phần sống động.

- Cảnh sắc mùa thu đẹp nhưng đượm buồn

+ Không gian tĩnh lặng, phảng phất buồn: vắng teo, trong veo, khẽ đưa vèo,  hơi gợn tí, mây lơ lửng ,…

+ Đặc biệt câu thơ cuối tạo được một tiếng động duy nhất: “Cá đâu đớp động dưới chân bèo” -> không phá vỡ cái tĩnh lặng, mà ngược lại nó càng làm tăng sự yên ắng, tĩnh mịch của cảnh vật -> Thủ pháp lấy động tả tĩnh.

+  Cảnh sắc thu đẹp nhưng tĩnh lặng vắng bóng người, vắng cả âm thanh dù đó là sự chuyển động nhưng đó là sự chuyển động rất khẽ khàng và cả tiếng cá đớp mồi cũng không làm không gian xao động.

 Không gian thanh khiết ấy phù hợp với tâm trạng muốn rời xa cõi đời trần tục, tìm đến chốn thanh cao của một nhân cách lớn.

 Hoạt động 2. Tình thu

HS thảo luận trả lời câu hỏi: Em có nhận xét gì về không gian được khắc họa trong bài thơ? Không gian ấy có liến quan như thế nào đến cuộc sống, tâm trạng của một nhà nho ẩn dật như Nguyễn Khuyến?

Sản phẩm dự kiến:

- Nói chuyện câu cá nhưng thực ra là để đón nhận cảnh thu, trời thu vào cõi lòng:

+ Một tâm thế nhàn: Tựa gối ôm cần

+ Một sự chờ đợi: Lâu chẳng được.

+ Một cái chợt tỉnh mơ hồ: Cá đâu đớp động..

- Không gian thu tĩnh lặng như sự tĩnh lặng trong tâm hồn nhà thơ, khiến ta cảm nhận về một nỗi cô đơn, man mác buồn, uẩn khúc trong cõi lòng thi nhân.

 Nguyễn khuyến có một tâm hồn hồn gắn bó với thiên nhiên đất nước, một tấm lòng yêu nước thầm kín mà sâu sắc.

III. TỔNG KẾT

Hoạt động 1. Nội dung – ý nghĩa

HS thảo luận trả lời câu hỏi: Giá trị nội dung của tác phẩm là gì?

Sản phẩm dự kiến:

Miêu tả vẻ đẹp bình dị, quen thuộc của cảnh thu điển hình cho cảnh sắc mùa thu của thiên nhiên vùng đồng bằng Bắc Bộ. 

Đồng thời, bài thơ cũng có thấy tình yêu thiên nhiên, đất nước và tâm trạng thời thế của Nguyễn Khuyến.

Hoạt động 2. Nghệ thuật:

HS thảo luận trả lời câu hỏi: Giá trị nghệ thuật của tác phẩm là gì?

Sản phẩm dự kiến:

- Thơ thất ngôn bát cú với cách gieo vần độc đáo vần "eo" đi vào thơ của Nguyễn Khuyến rất tự nhiên

- Nghệ thuật tả cảnh ngụ tình đặc trưng của văn học trung đại.

HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP

Câu 1: Tác giả của bài thơ "Câu cá mùa thu" là ai?

A. Nguyễn Du

B. Nguyễn Trãi

C. Nguyễn BỈnh Khiêm

D. Nguyễn Khuyến

Câu 2: Bài thơ Thu điếu được làm theo thể thơ nào?

A. Thất ngôn tứ tuyệt                                

B. Ngũ ngôn tứ tuyệt

C. Thất ngôn bát cú                                   

D. Thất ngôn 

Câu 3: Quê của Nguyễn Khuyến là ở đâu?

A. Nam Định

B. Nghệ An

C. Thái Nguyên

D. Cao Bằng

Sản phẩm dự kiến:

Câu 1: D

Câu 2: C

Câu 3: A

HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG

Vận dụng kiến thức, GV yêu cầu HS trả lời câu hỏi:

Câu 1: Em có nhận xét gì về không gian được khắc họa trong bài thơ? Không gian ấy có liên quan như thế nào đến cuộc sống, tâm trạng của nhà nho ẩn dật Nguyễn Khuyến?

Câu 2: Em hãy tìm đọc hai bài thơ “Vịnh mùa thu” và “Uống rượu mùa thu” của Nguyễn Khuyến, từ đó chỉ ra một số nét chung của chùm thơ và nét riêng của mỗi bài?