Giáo án chuyên đề Lịch sử 12 chân trời CĐ 1 Phần 3: Một số tôn giáo ở Việt Nam

HOẠT ĐỘNG CỦA GV - HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Nhiệm vụ 1: Nho giáo

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập

- GV dẫn dắt: Việt Nam là quốc gia đa tôn giáo. Các tôn giáo cùng tồn tại và bình đẳng với nhau, gồm những tôn giáo có nguồn gốc du nhập từ bên ngoài (Phật giáo, Đạo giáo, Công giáo, Hồi giáo,…) và cả những tôn giáo có nguồn gốc bản địa (đạo Cao Đài, Phật giáo Hòa Hảo,…). 

- GV chia HS cả lớp thành 5 nhóm.

- GV giao nhiệm vụ cụ thể cho các nhóm:

+ Nhóm 1: Tìm hiểu về Nho giáo.

+ Nhóm 2: Tìm hiểu về Phật giáo.

+ Nhóm 3: Tìm hiểu về Đạo giáo.

+ Nhóm 4: Tìm hiểu về Cơ đốc giáo.

+ Nhóm 5: Tìm hiểu về một số tôn giáo khác.

- GV giao nhiệm vụ cụ thể cho Nhóm 1: 

Khai thác Hình 1.9, mục Em có biết, thông tin mục 3a SGK tr.12, 13 và trả lời câu hỏi: Phân tích những biểu hiện của Nho giáo trong đời sống văn hóa, xã hội Việt Nam. 

Hình 1.9. Văn Miếu môn (Hà Nội)

- GV khuyến khích HS sử dụng timeline, infographic,… để giới thiệu. 

- GV cung cấp thêm cho HS một số tư liệu về Nho giáo (Đính kèm phía dưới Nhiệm vụ 1).

- GV cho HS xem hình ảnh flycam về khu di tích Văn Miếu – Quốc Tử Giám (Hà Nội) và yêu cầu HS thực hiện nhiệm vụ: Thuyết minh, giới thiệu về Văn Miếu – Quốc Tử Giám (Hà Nội).

https://www.youtube.com/watch?v=MU5HWejzxwI

Văn Miếu – Quốc Tử Giám

Bước 2: HS tiếp nhận, thực hiện nhiệm vụ học tập

- HS khai thác tư liệu, thông tin trong mục và trả lời câu hỏi.

- GV quan sát, hướng dẫn, hỗ trợ HS (nếu cần thiết).

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động, thảo luận

- GV mời đại diện Nhóm 1 phân tích những biểu hiện của Nho giáo trong đời sống văn hóa, xã hội Việt Nam.

- GV mời đại diện 1 – 2 HS thuyết minh, giới thiệu về Văn Miếu, Quốc Tử Giám (Đính kèm phía dưới Nhiệm vụ 1). 

Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ 

- GV nhận xét, đánh giá và kết luận: Nho giáo chính thức được tiếp nhận bởi nhà nước, được truyền bá một cách chính thức trong đời sống cung đình và đời sống chính trị, ảnh hưởng mạnh mẽ đến phong tục tập quán, lối sống, tâm lí xã hội truyền thống ở Việt Nam. 

- GV mở rộng:

+ Quá trình du nhập và phát triển của Nho giáo với 4 thời kì chính: 

• Thế kỉ I – thế kỉ IX: Nho giáo bước đầu du nhập. Từ thế kỉ VI, Nho giáo phổ biến hơn trước, nhưng chủ yếu ở các đô thị. Ảnh hưởng của Nho giáo trong dân gian còn rất hạn chế.

• Thế kỉ X – đầu thế kỉ XV: Thời Ngô, Đinh, Tiền Lê, ảnh hưởng của Nho giáo mờ nhạt. Thời Lý, Trần, Nho giáo từng bước phổ biến, gắn liền với chính sách giáo dục, khoa cử của triều đình. Từ cuối thời Trần đến thời Hồ, Nho giáo ngày càng được đề cao, trở thành ý thức hệ tưởng chủ đạo trong đời sống chính trị.

• Đầu thế kỉ XV – thế kỉ XVII: Thời Lê sơ, Nho giáo trở thành hệ tư tưởng độc tôn, đặc biệt là những chính sách của Lê Thánh Tông. Thời Mạc và Lê trung hưng, Nho giáo tiếp tục phổ biến, được triều đình duy trì và bảo vệ, nhưng không còn độc tôn như trước. Ở vùng đất phía nam thời chúa Nguyễn, ảnh hưởng của Nho giáo mờ nhạt.

• Thế kỉ XVIII – thế kỉ XX: Từ cuối thời Lê trung hưng, Nho giáo ngày càng bộc lộ nhiều yếu tố tiêu cực. Đầu thế kỉ XIX Nho giáo được nhà Nguyễn phục hồi và củng cố, phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là từ thời vua Minh Mạng. Từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, Nho giáo suy tàn.

+ Bên cạnh những yếu tố tích cực, trong đời sống văn hóa – xã hội, Nho giáo cũng có những biểu hiện tiêu cực hoặc hạn chế như tâm lí trọng nam, khinh nữ; thói gia trưởng; quan niệm tôn ti, đẳng cấp,…

- GV chuyển sang nội dung mới.

3. Một số tôn giáo ở Việt Nam

a. Nho giáo

- Ban đầu là hệ thống triết học chính trị, đạo đức hình thành ở Trung Quốc từ thế kỉ VI TCN. Quá trình phát triển của chế độ quân chủ chuyên chế, quan niệm “Thiên mệnh” “Thiên trị, tư tưởng của Khổng Tử được đề cao, chi phối các mối quan hệ xã hội, Nho giáo có màu sắc tôn giáo.

- Nho giáo du nhập vào Việt Nam khoảng đầu Công nguyên, thịnh đạt từ thời Lê sơ đến thời Nguyễn; là nền tảng tinh thần xây dựng nhà nước quân chủ tập quyền, định hình lối sống, sinh hoạt, đạo đức, cách đối nhân xử thế trong xã hội Việt Nam thời quân chủ.

- Giáo dục Nho học theo tinh thần Nho giáo giữ vị trí chủ đạo trong nền giáo dục ở Việt Nam thời quân chủ, đào tạo nên tầng lớp nho sĩ tích cực tham gia các hoạt động chính trị, văn hoá, xã hội,... của đất nước.

Tư liệu 6. Nho giáo.

     “Những nội dung văn hóa, tín ngưỡng, tập tục mà Nho giáo tạo ra cho lịch sử như tục cưới xin, tục ma chay, tục thờ cúng tổ tiên; các lễ hội cầu an, cầu phúc, cầu mưa; tình cảm kính già yêu trẻ, tôn trọng thầy giáo,… đều có nguồn gốc từ “Kinh Lễ”, từ đạo hiếu,… từ tâm lí tôn sư trọng đạo của Nho giáo”. 

(Nguyễn Tài Thư, Nho học và lịch sử tư tưởng Việt Nam, 

NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội, 2020, tr.50)

GIỚI THIỆU, THUYẾT MINH VỀ VĂN MIẾU – QUỐC TỬ GIÁM

      Văn Miếu ở Hà Nội được xây dựng từ thời vua Lý Thánh Tông (1070): Theo Đại Việt sử ký toàn thư, Văn Miếu ở Hà Nội được xây dựng từ năm 1070 dưới thời vua Lý Thánh Tông. Văn Miếu được xây dựng trên khu đất hình chữ nhật (dài 300 m, rộng 70 m), xung quanh là tường gạch, phía trong chia thành 5 lớp không gian với các kiến trúc khác nhau. Mỗi lớp không gian đó được giới hạn bởi các tường gạch có 3 cửa để thông với nhau (gốm cửa chính giữa và hai cửa phụ hai bên). Về sau, kiến trúc khu Văn Miếu dần được hoàn thiện: từ ngoài vào trong có các cống lần lượt là: cổng Văn Miếu, cổng Đại Trung, cổng Đại Thành và cổng Thái Học.

     Văn Miếu là nơi thờ Khổng Tử, các bậc hiền triết Nho giáo và Chu Văn An - người thầy tiêu biểu đạo cao, đức trọng của nền giáo dục Việt Nam. Trong Văn Miếu có tạc tượng Chu Công, Khổng Tử cùng tứ phối là Nhan Tử, Tăng Tử, Tư Tử, Mạnh Tử và hình vẽ các hiển Nho để thờ cúng. Về sau, Quốc Tử Giám được xây dựng ngay bên cạnh, biến khu Văn Miếu - Quốc Tử Giám không chỉ là nơi thờ Khổng Tử và các bậc hiền nho mà còn trở thành trường quốc học đầu tiên của Việt Nam và là trung tâm giáo dục Nho học cao cấp, lớn nhất dưới thời quân chủ.

     Hiện nay, Văn Miếu - Quốc Tử Giám là điểm du lịch văn hóa hấp dẫn du khách, có những đóng góp mạnh mẽ vào sự phát triển về mọi mặt của thủ đô cũng như của cả nước. Từ năm 1962, di tích đã được Bộ Văn hóa xếp hạng quốc gia và đến nay là Di tích Quốc gia đặc biệt, 82 tấm bia được UNESCO vinh danh là di sản tư liệu thế giới. Di tích luôn được Thành phố Hà Nội đặc biệt quan tâm, tổ chức quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị. Năm 1988, Thành phố đã thành lập Trung tâm nghiên cứu văn hóa, khoa học Văn Miếu – Quốc Tử Giám và giao nhiệm vụ quản lý di tích trực tiếp và toàn diện. Hiện nay, các hạng mục kiến trúc chính trong di tích đã được tu bổ, phục dựng để phục vụ nhu cầu bảo tồn, phát huy giá trị, khai thác du lịch của thủ đô cũng như của cả nước.

Video: Văn Miếu – Biểu tượng của Nho giáo Việt Nam

https://www.youtube.com/watch?v=nBnlMLIfgio

Nhiệm vụ 2: Phật giáo

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập

- GV giao nhiệm vụ cụ thể cho Nhóm 2:

Khai thác Hình 1.10, mục Em có biết, thông tin mục 2b SGK tr.13, 14 và trả lời câu hỏi: Nêu những biểu hiện của Phật giáo trong đời sống văn hóa – xã hội qua trải nghiện, tham quan sinh hoạt của các chùa ở địa phương em. 

Hình 1.10. Chùa Dâu – nơi sớm tiếp nhận Phật giáo

ở Việt Nam (Thuận Thành, Bắc Ninh)

- GV cung cấp thêm cho HS một số tư liệu về Phật giáo (Đính kèm phía dưới Nhiệm vụ 2).

- GV cho HS liên hệ, vận dụng và giới thiệu: Một số cơ sở thờ tự của Phật giáo đã trở thành những căn cứ nuôi giấu cán bộ cách mạng trong thời kì vận động.

+ Giải phóng dân tộc và kháng chiến chống Pháp:

Chùa Cổ Lễ qua câu chuyện “Huyền thoại về chùa Cổ Lễ có 27 nhà sư “cởi áo cà sa khoác chiến bào ra trận”. 

https://vpub.namdinh.gov.vn/du-lich-thanh-nam/nam-dinh-huyen-thoai-ve-chua-co-le-27-nha-su-coi-ao-ca-sa-khoac-chien-bao-ra-tran-191824

Chùa Bích Động (Ninh Bình)

+ Trong thời kì kháng chiến chống Mỹ cứu nước: nhiều nhà sư, phật tử trực tiếp tham gia đấu tranh, kháng chiến. 

Tấm gương của hòa thượng Thích Quảng Đức: “vị pháp thiêu thân” của hòa thượng Thích Quảng Đức.

https://www.hcmcpv.org.vn/tin-tuc/ngon-lua-thich-quang-duc-voi-viec-chong-cu-ong-quyen-1491909661

- GV yêu cầu HS tiếp tục thực hiện nhiệm vụ theo cặp đôi: Kết nối internet, tìm hiểu thêm về Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử. 

Tượng Phật hoàng Trần Nhân Tông (Quảng Ninh) 

– người sáng lập ra Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử

https://vov.vn/van-hoa-giai-tri/thien-phai-truc-lam-su-ra-doi-cua-phat-giao-viet-nam-294798.vov

https://phatgiao.org.vn/net-dac-trung-cua-thien-phai-truc-lam-yen-tu-d18502.html

Video: Linh thiêng thiền viện Trúc Lâm Yên Tử.

https://www.youtube.com/watch?v=3ZsG_u1olvw

- GV hướng dẫn HS liên hệ, vận dụng, thực hiện nhiệm vụ: Giới thiệu về ngôi chùa em em thấy tiêu biểu và ấn tượng nhất. 

- GV cho HS xem video: Chào mừng 40 năm thành lập Phật giáo Việt Nam.

https://www.youtube.com/watch?v=tirWmtfTtww

Bước 2: HS tiếp nhận, thực hiện nhiệm vụ học tập

- HS khai thác tư liệu, thông tin trong mục và trả lời câu hỏi.

- GV quan sát, hướng dẫn, hỗ trợ HS (nếu cần thiết).

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động, thảo luận

- GV mời đại diện Nhóm 2 nêu những biểu hiện của Phật giáo trong đời sống văn hóa – xã hội.

- GV mời đại diện 1 – 2 HS giới thiệu trước lớp về ngôi chùa em thấy tiêu biểu và ấn tượng nhất (Đính kèm phía dưới Nhiệm vụ 2). 

Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV nhận xét, đánh giá và kết luận: Phật giáo là tôn giáo truyền thống lâu đời, phổ biến và có vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa – xã hội truyền thống. 

- GV mở rộng kiến thức về quá trình du nhập và phát triển của Phật giáo với 4 thời kì chính:

+ Đầu Công nguyên – thế kỉ X: từ đầu Công nguyên đến thế kỉ IV, Việt Nam chịu ảnh hưởng chủ yếu của Phật giáo Nam Tông, được truyền bá trực tiếp từ Ấn Độ. Từ khoảng thế kỉ V đến thế kỉ VI, Phật giáo Đại thừa từ Trung Hoa trở nên phổ biến. Bên cạnh đó, Mật tông cũng được du nhập.

+ Thế kỉ X – đầu thế kỉ XV: Thời Ngô, Đinh, Tiền Lê, Lý, Trần, Phật giáo phổ biến và ảnh hưởng mạnh mẽ trong đời sống chính trị, văn hóa, xã hội, được coi như quốc giáo. Cuối thời Trần và dưới thời Hồ, Phật giáo suy yếu, đặc biệt là đời sống chính trị. 

+ Đầu thế kỉ XV – thế kỉ XVIII: Thời Lê Sơ, vị trí, ảnh hưởng của Phật giáo tiếp tục suy giảm, cả trong cung đình và trong dân gian. Thời Mạc và Lê trung hưng, Phật giáo từng bước phục hồi, đặc biệt là trong đời sống dân gian. Ở vùng đất phía nam thời chúa Nguyễn, Phật giáo phát triển và có ảnh hưởng mạnh mẽ. 

+ Thế kỉ XIX – thế kỉ XX: từ thế kỉ XIX đến đầu thế kỉ XX, Phật giáo từng bước suy yếu. Từ những năm 30 của thế kỉ XX, Phật giáo có sự phục hồi, gắn liền với phong trào Chấn hưng Phật giáo. Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, Phật giáo tiếp tục có ảnh hưởng trong đời sống văn hóa – xã hội. 

- GV chuyển sang nội dung mới.

b. Phật giáo

- Nguồn gốc: Ấn Độ.

- Du nhập vào Việt Nam:

+ Khoảng đầu Công nguyên, đạo Phật được truyền bá vào Việt Nam (Phật giáo nguyên thuỷ).

+ Trong các thế kỉ VI - IX, đạo Phật tiếp tục được truyền bá vào Việt Nam với hệ phái Nam tông và Bắc tông.

- Biểu hiện: 

+ Triết lí từ bi, bình đẳng, bác ái, hướng con người hành thiện của Phật giáo có sự tương đồng cao với văn hoá truyền thống của các khối cư dân trên lãnh thổ Việt Nam.

+ Thời Lý - Trần, Phật giáo phát triển mạnh mẽ, giữ vị trí quốc giáo. Từ thời Lê sơ, Phật giáo suy giảm vị thế, nhưng vẫn là tôn giáo có ảnh hưởng lớn đối với tầng lớp quý tộc và bình dân.

+ Nhiều tăng ni, cư sĩ, Phật tử Phật giáo đã tham gia tích cực vào cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc.

+ Các ngôi chùa là nơi sinh hoạt tín ngưỡng, tôn giáo, đóng vai trò là một trung tâm văn hoá hướng con người đến với các giá trị chân, thiện, mĩ.

Tư liệu 7. Phật giáo.

     Trong quá trình du nhập và phát triển, Phật giáo đã chứng tỏ là một tôn giáo hoà bình, dung hợp với tín ngưỡng truyền thống của người Việt. Tinh thần Từ - Bi – Hỉ - Xả của Phật giáo đã giáo dục con người biết sống vị tha, hoà hợp, coi trọng bình đẳng và tiến bộ xã hội”.

(Ban Tôn giáo Chính phủ, Tôn giáo và chính sách tôn giáo ở Việt Nam,

NXB Tôn giáo, Hà Nội, 2022, tr. 13)

Video: Khám phá ngôi chùa cổ nhất Việt Nam.

https://www.youtube.com/watch?v=px5aE_BhGpU

Video: Chùa Trấn Quốc - Cổ tự ngàn năm tuổi bên Hồ Tây.

https://www.youtube.com/watch?v=YxXD7Lk1chI

Video: Chùa Tây Phương - đệ nhất cổ tự của Hà Nội.

https://www.youtube.com/watch?v=LQaPdk0_8qc

Video: Nguồn gốc và ý nghĩa của ngày lễ Vu Lan.

https://www.youtube.com/watch?v=okXfZGiPdjQ

Video: Hàng ngàn tăng ni, phật tử dự Đại lễ Phật đản Phật lịch 2568 tại Thành phố Hồ Chí Minh.

https://www.youtube.com/watch?v=wbkLL2jiK4o

GIỚI THIỆU VỀ MỘT NGÔI CHÙA TIÊU BIỂU 

– CHÙA THIÊN MỤ (THỪA THIÊN HUẾ)

      Chùa Thiên Mụ còn được gọi là chùa Linh Mụ, toạ lạc bên bờ bắc sông Hương, thuộc địa phận xã Hương Long, cách trung tâm thành phố Huế khoảng 5 km.

      Chùa được chúa Nguyễn Hoàng cho xây dựng vào năm 1601. Hai công trình kiến trúc

chính của ngôi chùa là tháp Phước Duyên và điện Đại Hùng. Tháp Phước Duyên hình bát giác, với 7 tầng, cao 21 m, mỗi tầng thờ một Đức Như Lai, tầng cao nhất thờ Đức Thế Tôn.

Điện Đại Hùng là ngôi điện chính giữa trong chùa, có kiến trúc đồ sộ; hai bên là lầu chuông,

lầu trống, điện Thập Vương, nhà Vần Thuỷ, nhà tri vị, phòng tăng, nhà thiền,...; phía sau có vườn Tỳ gia, nhà Phương trượng.

      Điểm nhấn của chùa Thiên Mụ là quả chuông Đại Hồng Chung do chúa Nguyễn Phúc Chu cho đúc vào năm 1710, nặng hơn 2 tấn và tấm bia đá dựng năm 1715 khắc bài “Ngự kiến Thiên Mụ tự” của chùa này nói về việc tôn tạo chùa. Ngoài ra còn có một bức hoành phi bằng gỗ được sơn son thếp vàng do tự tay chúa Nguyễn Phúc Chu để tặng năm 1714 cùng nhiều tượng quý.

      Với vị trí là “Đệ nhất cổ tự” của Cố đô Huế, chùa Thiên Mụ đã được Bộ Văn hoá và Thông tin công nhận là Di tích cấp quốc gia (Kiến trúc nghệ thuật) năm 1996.

Video: Chùa Thiên Mụ - Ngôi Chùa Cổ Nhất Ở Huế - Flycam 4k.

https://www.youtube.com/watch?v=H073ES_DoGY

Nhiệm vụ 3: Cơ đốc giáo

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập

………………..

c. Cơ đốc giáo

……………