Giáo án và PPT Ngữ văn 11 cánh diều Bài 5: Một người Hà Nội (Nguyễn Khải)

BÀI 5: TRUYỆN NGẮN

ĐỌC HIỂU VĂN BẢN: MỘT NGƯỜI HÀ NỘI

HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG

GV yêu cầu HS thảo luận và trả lời:

Em hãy nghe bài hát “Nồng nàn Hà Nội” và cho biết: Tác giả cảm nhận thế nào về Hà Nội qua bài hát?

HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC

1. TÌM HIỂU CHUNG

Hoạt động 1: Tác giả 

HS thảo luận trả lời câu hỏi: 

• Nêu khái quát về cuộc đời và con người tác giả Nguyễn Khải?

• Nêu khái quát về sự nghiệp tác giả Nguyễn Khải? Kể tên một số tác phẩm tiêu biểu của ông

Sản phẩm dự kiến:

* Cuộc đời, con người:

- Quê: Người Nam Định

- Được rèn luyện và trưởng thành trong quân ngũ qua khai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mĩ

* Sự nghiệp:

- Ông sáng tác nhiều thể loại: truyện ngắn, tiểu thuyết, ký sự, kịch. 

- Nhiều tác phẩm như: Xung đột (1959-1962), Mùa lạc (tập truyện ngắn, 1960), Thời gian của người (1985)… 

- Chủ đề khá phong phú: về nông thôn trong quá trình xây dựng cuộc sống mới, về bộ đội trong những năm chiến tranh chống Mỹ, về những vấn đề xã hội - chính trị có tính thời sự và đời sống tư tưởng, tinh thần của con người hiện nay trước những biến động phức tạp của đời sống.

- Vị trí: Ông là nhà văn có sức viết dồi dào, có một phong cách riêng, độc đáo đã góp cho nền văn học cách mạng.

Hoạt động 2: Tác phẩm

HS thảo luận và trả lời câu hỏi:

• Nêu xuất xứ và hoàn cảnh ra đời tác phẩm “Một người Hà Nội”?

• Bố cục của văn bản được chia làm mấy phần? Nêu nội dung chính của từng phần trong văn bản?

Sản phẩm dự kiến:

- Xuất xứ: in trong tập truyện ngắn cùng tên của Nguyễn Khải.

- Hoàn cảnh ra đời: khi đất nước có nhiều thăng trầm, biến động, những giá trị truyền thống cũng dần phai mờ, đặc biệt là những giá trị của người Hà Nội.

- Bố cục: chia thành 4 phần

+ Phần 1: Từ đầu đến toàn của nhà làm cả, lên biếu cô và các em: Giới thiệu về cô Hiền.

+ Phần 2: Tiếp theo đến “rút lui ngay”: Cô Hiền trong thời kì hòa bình lặp lại.

+ Phần 3: Tiếp theo đến “đại khái là như thế”: Cô Hiền trong thời kì chiến tranh chống Mĩ

+ Phần 4: Còn lại: Cô hiền trong những năm thời kỳ hòa bình, đổi mới.

2. TÌM HIỂU CHI TIẾT

Hoạt động 1: Nhan đề “Một người Hà Nội”

HS thảo luận trả lời câu hỏi: 

Nêu ý nghĩa nhan đề “Một người Hà Nội”?

Sản phẩm dự kiến:

- Kết lắng lại những suy tư của tác giả về bà Hiền – một người Hà Nội tiêu biểu trong những người Hà Nội. Trong mắt nhìn của tác giả, bà Hiền là biểu tượng của đất Hà thành, một thế hệ mang đậm “chất kinh kì” còn ở lại cùng Hà Nội hôm nay.

- Tác giả muốn khắc đậm bản lĩnh cốt cách người Hà Nội.

- Kích thích trí tò mò, hứng thú của độc giả vừa thể hiện những suy tư của tác giả

Hoạt động 2: Nhân vật

HS thảo luận trả lời câu hỏi: 

• Xác định phẩm chất, tính cách của nhân vật cô Hiền trong truyện Một người Hà Nội. Dựa vào những chi tiết nào để có thể xác định như thế? Vì sao nhân vật này được người kể chuyện gọi là “một hạt bụi vàng" của Hà Nội?

• Quan điểm, thái độ của người kể chuyện xưng "tôi" đối với các nhân vật và sự việc trong truyện được thể hiện như thế nào?

• Trong truyện Một người Hà Nội, lời nhân vật được cá thể hoá sâu sắc và phối hợp hài hòa với lời người kể chuyện. Hãy nêu ý kiến của em về nhận định đó?

Sản phẩm dự kiến:

Nhân vật cô Hiền:

* Lai lịch: Gốc Hà Nội, có nhan sắc, thông minh, gia đình nề nếp, yêu văn chương

* Nếp sống thanh lịch dù thời cuộc có đầy biến động

- Hôn nhân: Nghiêm túc, thực tế

- Sinh con: Có ý thức trách nhiệm.

- Quản lý gia đình: Chủ động, tự tin trong vai trò của người mẹ, người vợ.

- Dạy con: Chú ý đến ″văn hóa của người Hà Nội″

- Cách sinh hoạt: không thay đổi trước biến động của thời cuộc.

* Phẩm chất:

- Thông minh, tỉnh táo và thức thời:

+ Năm 1956, bán một trong hai ngôi nhà cho người kháng chiến ở.

+ “Chú tuy chưa già nhưng đành để ngồi chơi, các em sẽ đi làm cán bộ, tao sẽ phải nuôi một lũ ăn bám, dù họ có đủ tài để không phải sống ăn bám”.

+ Trong thời kỳ kháng chiến chống Mĩ: tôn trọng danh dự của con, bằng lòng cho con ra trận.

→ Là người giàu lòng tự trọng, có ý thức trách nhiệm với cộng đồng.

+ Ứng xử với chính sách cải tạo tư sản của nhà nước.

• Chồng muốn mua máy in => ngăn cản vì nhận rõ việc làm này sẽ vi phạm chính sách.

• Mở cửa hàng đồ lưu niệm để đảm bảo “đủ ăn” mà không bóc lột bất kì ai.

- Có đầu óc thực tế, sự trung thực, thẳng thắn:

+ Không có lòng tự ái, sự ganh đua, thói thời thượng, không có cái lãng mạn hay mơ mộng viển vông.

+ Đã tính là làm, đã làm là không để ý đến lời đàm tiếu của thiên hạ => bản lĩnh, có lập trường.

+ Đi lấy chồng: dù giao du rộng nhưng chọn làm vợ một ông giáo cấp Tiểu học hiền lành, chăm chỉ => cả Hà Nội “kinh ngạc”.

+ Tính toán cả chuyện sinh đẻ sao cho hợp lí, đảm bảo tương lai con cái.

+ Nhận ra niềm vui hơi quá mức và có phần thỏa mãn của con người sau chiến thắng.

→ Trầm tĩnh, từng trải và tỉnh táo, không bị cuốn theo tâm lí đám đông..

+ Khi cháu là cán bộ cách mạng về chơi, chồng và con gọi là “đồng chí”, bà nhắc nhở phải gọi là “anh Khải” ⇒ biết nhìn nhận mọi việc theo đúng bản chất, thức thời nhưng không xu thời.

+ Khi cháu – người cách mạng hỏi về cuộc sống mới khi giải phóng, bà nhận xét thẳng thắn, sắc sảo, không giấu diếm.

- Trân trọng, nâng niu, gìn giữ truyền thống văn hoá người Hà Nội:

+ Ở lại Hà Nội, không đi sơ tán

→ Có tình yêu Hà Nội, gắn bó với Hà Nội, dù mọi người sơ tán nhưng cô cùng những người bạn của mình vẫn cố gắng bám trụ để giữ Hà Nội, sống cùng Hà Nội bởi đó là một phần không thể thiếu trong cuộc đời cô.

+ Dặn dò bọn trẻ: “Là người Hà Nội thì cách đi đứng nói năng phải có chuẩn, không được sống tuỳ tiện, buông tuồng”

+ Coi việc giữ gìn nếp sống là một cách “tự trọng, biết xấu hổ”.

=> Là hạt bụi vàng của Hà Nội: Những hạt bụi vàng lấp lánh đâu đó ở mỗi góc phố Hà Nội hãy mượn gió mà bay lên cho đất kinh kì chói sáng những ánh vàng

=> Biểu tượng của vẻ đẹp tinh tế, sức sống bất diệt của văn hoá Hà Thành.

Nhân vật người kể chuyện:

- Xưng “tôi” – “đồng chí Khải”, là “anh Khải” – truyện được kể ở ngôi thứ nhất, qua điểm nhìn, nhận định của nhân vật “tôi”

=> Tăng tính chân thật, sức hấp dẫn cho câu chuyện.

- Lai lịch:

+ Một người lính cụ Hồ từ chiến khu Việt Bắc về tiếp quản Thủ đô.

+ Là cháu – họ hàng xa của nhân vật cô Hiền.

=> người đã chứng kiến và tham gia vào nhiều chặng đường lịch sử của dân tộc; cảm nhận những việc được và chưa được trong thời kì cải tạo tư sản, khôi phục kinh tế ở miền Bắc.

=> Có biết bao chiêm nghiệm, suy tư về lẽ đời trong thời kì đổi mới.

- Tính cách, phẩm chất:

+ Yêu Hà Nội, hiểu Hà Nội, say mê nét đẹp văn hóa của người Hà Nội.

•  Từng sống gắn bó với Hà Nội qua nhiều thời đoạn, nhiều chặng đường.

• Khi trẻ, thấy Hà Nội đẹp ở cái vẻ ngoài rực rỡ, náo nhiệt với bao nhiêu “phố phường” lung linh “ánh điện”

• Khi có tuổi, lại thấy Hà Nội đẹp ở vẻ trầm mặc, cổ kính

• Niềm say mê lớn nhất với Hà Nội là những con người Hà Nội hào hoa, có bản lĩnh văn hoá, những người “mặc cái áo quá chật”, lớn nhanh hơn thời đại khiến “miếng đất sinh ra họ trở nên chật chội”, tiêu biểu cho bản sắc văn hoá Hà Nội – chính là cô Hiền.

+ Có ý thức khẳng định kinh nghiệm cá nhân, giỏi quan sát, ưa triết luận, có óc hài hước và cái nhìn nhân hậu

• Nhận ra “Dân Hà Nội nhảy tàu lên Lạng Sơn buôn bán đủ thứ mà không buôn bán được vài ngàn củ thuỷ tiên nhỉ?”

• Cảm phục nhân dân mình sống một đời bình dị mà toả sáng nhân cách cao cả: “Những hạt bụi vàng lấp lánh đâu đó ở mỗi góc phố Hà Nội hãy mượn gió mà bay lên cho đất kinh kì chói sáng những ánh vàng!”

=> Cái nhìn lịch lãm, sâu sắc, thiên về kể, ít tả và kể bằng phân tích, bình luận, kể bằng những gì mình đã chứng kiến, trải qua, đã nghiệm thấy

=> Cách kể chuyện vừa thân tình vừa hóm hỉnh nhưng vẫn khẳng định được giá trị của kinh nghiệm cá nhân bằng một giọng điệu chiêm nghiệm, triết lý cùng ngôn ngữ vừa giản dị vừa giàu ngụ ý và triết lý.

Hoạt động 3: Hình ảnh, chi tiết đặc sắc:

HS thảo luận trả lời câu hỏi: 

• Tại sao Cô Hiền được ví như “Những hạt bụi vàng lấp lánh đâu đó ở mỗi góc phố Hà Nội hãy mượn gió mà bay lên cho đất kinh kì chói sáng những ánh vàng!”? Nêu ý nghĩa của sự so sánh này?

• Chuyện cây si cổ thụ ở đền Ngọc Sơn bị bão đánh bật rễ rồi lại hồi sinh có ý nghĩa và tác dụng ra sao trong việc thể hiện chủ đề của truyện?

• Từ truyện Một người Hà Nội, em có suy nghĩ gì về mối quan hệ giữa phẩm chất, tính cách cá nhân với việc nhận thức, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá dân tộc?

Sản phẩm dự kiến:

* Hình ảnh “một hạt bụi vàng”:

- Cô Hiền được ví như “Những hạt bụi vàng lấp lánh đâu đó ở mỗi góc phố Hà Nội hãy mượn gió mà bay lên cho đất kinh kì chói sáng những ánh vàng!”

– Ý nghĩa:

+ Hạt bụi vàng là hình ảnh một vật nhỏ bé, khiêm nhường mà cao đẹp, quý báu. Những hạt bụi vàng như thế hợp lại thành ánh vàng chói sáng, đó chính là phẩm giá đã thành bản sắc Hà Nội, thành truyền thống của người Hà Nội nghìn năm văn hiến.

+ Là hình ảnh so sánh đặc sắc thể hiện sự khái quát nghệ thuật cao, trong đó có sự đối lập mà thống nhất giữa thân phận và giá trị, biểu hiện được mối gắn bó giữa cá nhân với cộng đồng, chứa đựng niềm trân trọng và tự hào của tác giả.

* Câu chuyện “cây si cổ thụ”:

- Câu chuyện cây si cổ thụ ở đền Ngọc Sơn bị bão đánh bật rễ rồi lại hồi sinh được cô Hiền kể lại cho Khải – người cháu họ xa, cũng là người kể chuyện nghe vào một lần ghé thăm.

- Ý nghĩa:

+ Câu chuyện về cây si cổ thụ đã nói lên quy luật bất diệt của sự sống: “Thiên địa tuần hoàn, cái vào ra của tạo vật không thể lường trước được”.

+ Cây si cũng là một biểu tượng nghệ thuật, một hình ảnh ẩn dụ về vẻ đẹp của Hà Nội: có thể bị tàn phá, “bị nhiễm bệnh” nhưng vẫn là một người Hà Nội với truyền thống văn hóa đã được nuôi dưỡng suốt trường kì lịch sử, là cốt cách, tinh hoa, linh hồn của đất nước.

3. TỔNG KẾT

Hoạt động 1: Nghệ thuật

HS thảo luận trả lời câu hỏi: 

Em hãy nêu giá trị nghệ thuật của tác phẩm “Một người Hà Nội”?

Sản phẩm dự kiến:

- Tạo tình huống truyện độc đáo, đặc sắc.

- Giọng điệu trần thuật: vừa tự nhiên, dân dã, hài hước vừa chiêm nghiệm, suy tư, triết lí.

- Nghệ thuật xây dựng nhân vật độc đáo.

- Ngôn ngữ góc cạnh, giàu hình ảnh, có tính tạo hình, vừa cổ kính vừa hiện đại.

Hoạt động 2: Nội dung

HS thảo luận trả lời câu hỏi: 

Em hãy nêu giá trị nội dung của tác phẩm “Một người Hà Nội”?

Sản phẩm dự kiến:

Một người Hà Nội” Khẳng định sức sống bền bỉ của các giá trị văn hóa mang nét đẹp Hà Nội. Gửi gắm niềm thiết tha gìn giữ các giá trị ấy cho hôm nay và cho cả mai sau. Nhân vật cô Hiền là “một người Hà Nội” mãi mãi là hạt bụi vàng trong bể vàng trầm tích của văn hóa xứ sở

HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP

Câu 1: Nguyễn Khải được tặng giải khuyến khích về văn xuôi trong cuộc thi về văn nghệ 1951 – 1952 với tác phẩm nào?

A. Xung đột

B. Xây dựng

C. Một chặng đường

D. Tầm nhìn xa

Câu 2: Tác phẩm Một người Hà Nội được Nguyễn Khải sáng tác trong hoàn cảnh như thế nào?

A. Tác phẩm ra đời khi đất nước đang bước vào giai đoạn cuối của cuộc kháng chiến chống Mĩ

B. Tác phẩm ra đời khi đất nước đang chuyển mình xóa bỏ dần mô hình kinh tế tập trung quan liêu bao cấp sang nền kinh tế thị trường với những rạn vỡ tất yếu theo cả hai hướng tích cực và tiêu cực trong quan niệm sống, cách sống và cách lựa chọn các giá trị.

C. Tác phẩm ra đời khi đất nước có nhiều thăng trầm, biến động, những giá trị truyền thống cũng dân phai mờ, đặc biệt là những giá trị của người Hà Nội.

D. Cuộc kháng chiến chống Mĩ và tay sai vừa kết thúc thắng lợi, đất nước trở về muôn mặt đời thường với những tàn dư của chiến tranh.

Câu 3: Đáp án nào không phải là giá trị nội dung của tác phẩm Một người Hà Nội ?

A. Khẳng định sức sống bền bỉ của các giá trị văn hóa mang nét đẹp Hà Nội

B. Gửi gắm niềm thiết tha gìn giữ các giá trị văn hóa cho hôm nay và mai sau

C. Nhân vật cô Hiền là “một người Hà Nội” mãi mãi là hạt bụi vàng trong bể trầm tích của văn hóa xứ sở

D. Bài học đúng đắn về cách nhìn nhận cuộc sống và con người: một cách nhìn đa diện, nhiều chiều, phát hiện ra bản chất thật sau vẻ đẹp bên ngoài của hiện tượng

Sản phẩm dự kiến:

Câu 1: B

Câu 2: C

Câu 3: D

HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG

Vận dụng kiến thức, GV yêu cầu HS trả lời câu hỏi:

Câu 1: Em có cảm nhận gì về nhân vật “tôi” trong câu chuyện?

Câu 2: Viết một bài văn nghị luận nêu cảm nhận của em về tác phẩm “Một người Hà Nội” của nhà văn Trần Quang Khải ?