Giáo án và PPT Ngữ văn 11 cánh diều Bài 6: Sông Đáy (Nguyễn Quang Thiều)

BÀI 6: THƠ

ĐỌC HIỂU VĂN BẢN: SÔNG ĐÁY

HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG

GV yêu cầu HS thảo luận và trả lời:

Nghe bài hát Khúc hát sông quê, Ca sĩ - Anh Thơ, Đạo diễn - Phạm Đông Hồng và chia sẻ cảm xúc sau khi nghe bài hát đó.

HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC

1. TÌM HIỂU CHUNG

Hoạt động 1: Tác giả 

HS thảo luận trả lời câu hỏi: 

• Hãy đọc và nêu những nét nổi bật về cuộc đời – sự nghiệp của Nguyễn Quang Thiều.

• Qua quá trình tìm hiểu, em hãy nhận xét con người của Nguyễn Quang Thiều?

• Hãy đọc và nêu những nét nổi bật về sự nghiệp của Nguyễn Quang Thiều? 

• Kể tên một số tác phẩm tiêu biểu của ông?

• Nêu phong cách sáng tác của Nguyễn Quang Thiều?

  • Nêu xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác tác phẩm “Sông Đáy”?

Sản phẩm dự kiến:

* Cuộc đời: 

- Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều tuổi Đinh Dậu, sinh ngày 13 tháng 02 năm 1957 tại làng Chùa, xã Sơn Công, huyện Ứng Hoà, tỉnh Hà Tây, nay thuộc Hà Nội; hiện sống tại thành phố Hà Đông. 

- Bắt đầu viết văn từ năm 1983, Ông là một nhà thơ hiện đại của Việt Nam, ngoài lĩnh vực chính tạo nên tên tuổi của ông là thơ ca thì Nguyễn Quang Thiều còn là một nhà văn với các thể loại tiểu thuyết, truyện ngắn, bút ký và tham gia vào lĩnh vực báo chí.

- Tốt nghiệp đại học ở Cuba. Ông từng làm việc tại tuần báo Văn Nghệ, Tuần Việt Nam (tuanvietnam.vn thuộc báo điện tử Vietnamnet.vn)

- Hiện đang là Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, Phó Tổng thư ký thứ nhất Hội Nhà văn Á – Phi và Mỹ la tinh. Giám đốc Trung tâm Dịch thuật văn học Hội Nhà văn Việt Nam.

* Con người:

- Ông là cây bút đa tài và sung sức, xuất hiện thường xuyên trên văn đàn, báo chí. 

- Ngoài ra, Nguyễn Quang Thiều còn là họa sĩ đã có cuộc triển lãm cá nhân đầu tiên “Người thổi sáo” vào tháng 01.2021.

* Sự nghiệp:

- Tác phẩm chính: Chuyện Của Anh Em Nhà Mem & Kya, Tết Đoàn Viên, Sự mất ngủ của lửa…

- Phong cách sáng tác:

+ Thể hiện được sự bay bổng trong từng câu từ, bày tỏ được những ưu tư, phiền muộn của thi ca rất nhạy bén.

+ Thủ pháp của trào lưu hiện đại như siêu thực, tượng trưng hay biểu hiện nhưng ta hoàn toàn không thể xếp ông vào riêng lẻ một trường phái nào.

+ Nhà văn ưa thích bày tỏ thái độ thẳng thắn và trực diện nhằm lý giải chính xác bản chất của đối tượng.

+ Ông viết mà như nói, nói một cách nghệ thuật.

+ Tuy nhiên, với các tác phẩm viết cho thiếu nhi thì lời thơ của ông lại rất chân thực, gần gũi với cuộc sống đời thường.

Hoạt động 2: Tác phẩm

HS thảo luận và trả lời câu hỏi:

• Bố cục của văn bản được chia làm mấy phần? Nêu nội dung chính của từng phần trong văn bản?

Sản phẩm dự kiến:

- Xuất xứ: In trong tập “Sự mất ngủ của lửa” (xuất bản năm 1992)

- Hoàn cảnh sáng tác: Tác phẩm Sông Đáy sáng tác năm 1991, khi tác giả trở về thăm quê hương, thăm lại dòng sông Đáy thân yêu.

- Bố cục: 3 phần

+ Phần 1: Ba câu thơ đầu

=> Sông Đáy trong kí ức ấu thơ

+ Phần 2: Tám câu tiếp

=> Sông Đáy trong kí ức những năm tháng xa quê

+ Phần 3: Còn lại

=> Sông Đáy – ngày trở lại

2. TÌM HIỂU CHI TIẾT

Hoạt động 1: Thể thơ, nhan đề

HS thảo luận trả lời câu hỏi: 

• Bài thơ Sông Đáy được viết theo thể thơ nào? Việc lựa chọn thể thơ này có tác dụng gì đối với việc thể hiện cảm xúc của chủ thể trữ tình? 

• Nêu khái quát thông tin về sông Đáy?

• Nêu ý nghĩa biểu tượng của sông Đáy?

Sản phẩm dự kiến:

* Thể thơ:

- Thể thơ: Bài thơ Sông Đáy được viết theo thể thơ tự do, với việc sử dụng từ ngữ cùng dấu chấm câu trong bài thơ không bị gò bó mà rất tự do, thoải mái, -

- Tác dụng: giúp cho mạch thơ cùng mạch cảm xúc của bài rất tự nhiên, đã thể hiện rõ nét tình cảm của tác giả dành cho con sông Đáy, cho thiên nhiên con người nơi đây và cho người mẹ của mình

* Nhan đề “Sông Đáy”:

- Địa danh có thực: Sông Đáy là dòng sông chảy từ phía tây Hà Nội (trước đây là tỉnh Hà Tây), xuyên qua tỉnh Hà Nam rồi thành ranh giới giữa Ninh Bình và Nam Định trước khi đổ ra biển đông tại cửa Đáy. Dòng sông chảy song song bên hữu ngạn hạ lưu sông Hồng.

- Ý nghĩa biểu tượng: khắc họa về sự trân trọng đối với quê hương, đất nước, nơi sinh ra, tâm trạng vui buồn lẫn lộn khi trở về với quê hương, nhớ về hình ảnh con sông Đáy - con sông quê hương.

Hoạt động 2: Những hình tượng trong bài thơ

HS thảo luận trả lời câu hỏi: 

• Hình tượng “mẹ” xuất hiện bao nhiêu lần trong bài thơ? Ý nghĩa của hình tượng đó là gì? 

• Hình tượng “em” gợi lên trong nhân vật trữ tình những cảm xúc gì về sông Đáy? Vì sao?

  • Nhận diện một yếu tố tượng trưng trong bài thơ và chỉ ra vai trò của yếu tố đó đối với việc thể hiện nội dung?

Sản phẩm dự kiến:

* Hình tượng “mẹ”

- Hình ảnh người mẹ xuất hiện 4 lần trong bài thơ:

+ Ở câu thơ thứ hai: “Như mẹ tôi gánh nặng rẽ vào ngõ sau mỗi buổi chiều đi làm về vất vả”

+ Ở câu thơ thứ 7: “Tỏa mát xuống cơn đau tôi là tóc mẹ bến mòn đứng đợi’

+ Câu thơ thứ 16: “Mẹ tôi đã già như cát bên bờ sông”

+ Câu thơ thứ 17: “Ôi mùi cát khô, mùi tóc mẹ tôi”

- Ý nghĩa của hình tượng “mẹ”:

+ Xuất hiện xuyên suốt từ đầu tới cuối bài thơ như một điệp khúc lặp đi lặp lại trong tâm trí của đứa con xa quê.

+ Làm sống dậy những kí ức về mẹ của nhân vật trữ tình được lưu giữ không chỉ qua những hình ảnh, hành động, bóng dáng của mẹ in hằn trong tâm trí của đứa con.

* Hình tượng “em”

- Sông Đáy trong tâm hồn của nhân vật trữ tình không chỉ là nơi có những kí ức kỉ niệm với mẹ mà còn với “em”.

+ Trong quá khứ, sông Đáy là nơi mà “em” đã cùng nhân vật trữ tình gặp gỡ, hẹn hò, nơi đây chính là nơi chứng kiến tình yêu đôi lứa đẹp đẽ. Họ yêu nhau nhưng không đến được với nhau, tuy nhiên, đó cũng là đoạn tình cảm mà tác giả rất trân trọng và ghi nhớ trong tim.

+ Khi giờ đây trở về, sông Đáy chỉ còn mẹ đứng chờ mình, còn “em” thì không thấy đâu.

- Ý nghĩa của hình tượng “em”:

+ Là một phần của tuổi trẻ, phần kí ức ngọt ngào đẹp đẽ chẳng thể quên.

+ Là hình ảnh gắn kết tác giả với con sông Đáy quê hương, cùng với “mẹ”

Hoạt động 3: Yếu tố tượng trưng trong bài thơ: Dòng sông Đáy

HS thảo luận trả lời câu hỏi: 

• Từ nội dung bài thơ và những hiểu biết về văn hoá dân tộc, hãy lí giải vì sao tình cảm gắn bó, yêu thương với quê hương của người Việt đặc biệt sâu nặng. Tình cảm này liệu có thay đổi trong đời sống hiện nay?

Sản phẩm dự kiến:

- Hình tượng nghệ thuật cả bài thơ là sông Đáy, nó xuyên suốt khắp chiều dài của tác phẩm: Mỗi buổi chiều mẹ đi làm về; Trong kí ức nhân vật trữ tình khi sống xa quê; Buổi chiều ngày nhân vật trữ tình trở lại. Các mốc thời gian đó được sắp xếp theo trình tự thời gian: từ khi nhân vật trữ tình còn nhỏ, đến lúc lớn lên đi xa quê hương và cuối cùng là ngày trở về.

- Sông Đáy gợi cho ta nhiều ý nghĩa, nó là quê hương, là tình mẫu tử, là tình yêu, và đôi lúc nó lại là một người bạn vô hình ở bên tác giả. Nguyễn Quang Thiều đã tạo nên một thế giới nghệ thuật trong “Sông Đáy”, và trong thế giới nghệ thuật ấy thì nhân vật “tôi” là nhân vật trữ tình

3. TỔNG KẾT

Hoạt động 1: Nội dung

HS thảo luận trả lời câu hỏi: 

Em hãy nêu giá trị nội dung của tác phẩm “Sông Đáy”

Sản phẩm dự kiến:

Sông Đáy là một bài thơ nổi tiếng được Nguyễn Quang Thiều khắc họa về sự trân trọng đối với quê hương, đất nước, nơi sinh ra, tâm trạng vui buồn lẫn lộn khi trở về với quê hương, nhớ về hình ảnh con sông Đáy - con sông quê hương.

Hoạt động 2: Nghệ thuật

HS thảo luận trả lời câu hỏi: 

Em hãy nêu giá trị nghệ thuật của tác phẩm “Sông Đáy”

Sản phẩm dự kiến:

- Sử dụng thể thơ tự do, tự nhiên, phóng khoáng trong cảm xúc.

- Ngôn ngữ thơ gần gũi, giản dị nhưng giàu chất tạo hình

- Xây dựng những hình tượng thơ độc đáo, mang hơi hướng tượng trưng.

HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP

Câu 1: Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều quê ở đâu?

A. Hà Tây

B. Hà Tĩnh

C. Hà Nam

D. Nam Định

Câu 2: Bài thơ Sông Đáy được in trong tập?

A. Lửa thiêng

B. Sự mất ngủ của lửa

C. Sự mất ngủ của gió

D. Lời thì thầm từ xa xưa

Câu 3: Câu thơ sau sử dụng biện pháp tu từ nào?

“Một cây ngô cuối vụ khô gầy

Suốt đời buồn trong tiếng lá reo”

A. Ẩn dụ

B. Hoán dụ

C. Nhân hóa

D. So sánh

Sản phẩm dự kiến:

Câu 1: A

Câu 2: B

Câu 3: C

HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG

Vận dụng kiến thức, GV yêu cầu HS trả lời câu hỏi:

Câu 1: Tại sao thi sĩ lại ví von và đối chiếu sông Đáy với hình tượng người mẹ?

Câu 2: Trình tự xuất hiện của hình ảnh sông Đáy trong bài thơ có gì độc đáo?