Giáo án Sinh học 12 kết nối Bài 26: Quần xã sinh vật

HOẠT ĐỘNG CỦA GV - HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ 

- GV yêu cầu HS hoạt động cặp đôi nghiên cứu mục I, quan sát Hình 26.1 và trả lời câu hỏi: Hãy chỉ ra tên các loài sinh vật và mối quan hệ giữa các sinh vật trong Hình 26.1, từ đó phát biểu khái niệm quần xã.

- Để củng cố kiến thức, GV yêu cầu HS tiếp tục thảo luận trả lời câu hỏi hộp Dừng lại và suy ngẫm SGK tr.142:

1. Người ta thu thập các loài động vật từ nhiều nơi khác nhau rồi đem nuôi nhốt chung ở một địa điểm nhất định như vườn thú Hà Nội. Tập hợp các loài động vật đó có được gọi là quần xã không. Giải thích.

2. Hãy lấy ví dụ về quần xã sinh vật và giải thích tại sao em gọi đó là quần xã.

Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ 

- HS thực hiện nhiệm vụ theo hướng dẫn của GV.

- GV hướng dẫn, theo dõi, hỗ trợ HS (nếu cần thiết). 

Bước 3: Báo cáo, thảo luận

- GV mời đại diện nhóm trình bày.

Hướng dẫn trả lời câu hỏi thảo luận hình thành kiến thức: Các loài sinh vật: bò, vịt, chim sẻ, các loài thực vật như cỏ, cây chuối,... Các loài sinh vật này có các mối quan hệ như bò ăn cỏ, chim sống trên cây,...

Hướng dẫn trả lời câu hỏi củng cố: 

1. Các loài động vật bị nuôi nhốt trong vườn thú mặc dù gồm nhiều loài, được nuôi trong cùng không gian (vườn thú), tại một khoảng thời gian nhất định, tuy nhiên giữa chúng không có mối quan hệ về dinh dưỡng, nơi ở do chúng được nuôi nhốt trong những khu vực riêng và được con người cung cấp thức ăn, nước uống hằng ngày → không mang đầy đủ các dấu hiệu đặc trưng của quần xã → không phải là quần xã.

2. Ruộng lúa tập hợp nhiều loài khác nhau: lúa, ốc bươu vàng, cá chép, sâu rầy, bèo,...; sống trong cùng không gian và khoảng thời gian nhất định; giữa các loài có mối quan hệ qua lại, gắn bó với nhau như một thể thống nhất: ốc bươu vàng đẻ trứng lên thân cây lúa, cá chép giúp diệt các loại ốc hay sâu, rầy hại lúa,... Do đó, ruộng lúa là quần xã sinh vật.

- Các HS khác nhận xét, bổ sung.

Bước 4: Kết luận, nhận định

- GV nhận xét, đánh giá.

- GV chuẩn kiến thức và yêu cầu HS ghi chép.

- GV dẫn dắt sang hoạt động tiếp theo.

I. KHÁI NIỆM QUẦN XÃ SINH VẬT

- Khái niệm: Quần xã bao gồm những quần thể khác loài, cùng sống trong một không gian, thời gian, gắn bó với nhau bằng mối quan hệ dinh dưỡng và nơi ở.

- Ví dụ: rừng mưa nhiệt đới, đồng cỏ, rừng thông, ruộng lúa, ao cá,...

- Quần xã là một hệ thống mở có khả năng tự điều chỉnh.

HOẠT ĐỘNG CỦA GV - HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập

- GV sử dụng kĩ thuật dạy học mảnh ghép:

* Vòng 1: Hình thành nhóm chuyên gia (10 phút)

- GV chia lớp thành 4 nhóm:

Nhóm chuyên gia 1: Tìm hiểu về đặc trưng thành phần loài của quần xã. 

Nhóm chuyên gia 2: Tìm hiểu về đặc trưng về độ đa dạng của quần xã.

Nhóm chuyên gia 3: Tìm hiểu về cấu trúc không gian trong quần xã.

Nhóm chuyên gia 4: Tìm hiểu về cấu trúc dinh dưỡng trong quần xã.

- Mỗi HS tìm hiểu thông tin, ghi lại ý kiến cá nhân, sau đó lần lượt trình bày (như một chuyên gia) về nội dung mình tìm hiểu. 

* Vòng 2: Hình thành nhóm mảnh ghép (5 phút)

- GV tiến hành tạo nhóm mảnh ghép, sao cho trong nhóm có ít nhất một thành viên từ mỗi nhóm chuyên gia.

- Yêu cầu HS chia sẻ thông tin, thảo luận và hoàn thành Phiếu học tập số 1.

Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ học tập

- Quan sát quá trình hoạt động của các nhóm; gợi ý và định hướng cho HS ở các nhóm chuyên gia:

Nhóm chuyên gia 1: Gợi ý HS nhận xét về số loài có mặt trong quần xã, từ đó hình thành khái niệm thành phần loài của quần xã; kể tên những nhóm loài có mặt trong quần xã, xác định loài ưu thế, loài đặc trưng, loài chủ chốt. Đặt vấn đề: Nếu trong rừng mưa nhiệt đới, một loài ưu thế hoặc loài chủ chốt bị loại ra khỏi quần xã thì cấu trúc thành phần loài của quần xã có bị biến đổi không?

Nhóm chuyên gia 2: Gợi ý HS quan sát Hình 26.3 và trả lời câu hỏi 2 hộp dừng lại và suy ngẫm.Một quần xã có độ đa dạng cao khi thỏa mãn hai yêu cầu:

+ Số lượng loài nhiều hơn.

+ Độ phong phú của các loài trong quần xã tương đương nhau.

Nhóm chuyên gia 3: 

+ Gợi ý HS tìm hiểu ví dụ về cấu trúc không quan theo chiều thẳng đứng: sự phân tầng rừng mưa nhiệt đới hay ao cá,... 

+ Gợi ý HS quan sát Hình 26.4 và thảo luận vì sao đi từ chân núi lên đỉnh núi sẽ thấy thảm thực vật rất khác nhau, ruộng lúa cũng được làm thành từng bậc,... nhưng phân bố như vậy lại thuộc kiểu phân bố theo chiều ngang. Dẫn dắt tìm hiểu ứng dụng vào bố trí cây trồng, vật nuôi theo chiều ngang.

Nhóm chuyên gia 4: Gợi ý HS liên hệ lại kiến thức đã học ở bậc THCS tìm hiểu về mối quan hệ thực ăn giữa các loài sinh vật trong quần xã.

- Tiến hành tạo các nhóm mảnh ghép.

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận

- GV mời các nhóm trình bày Phiếu học tập số 1.

- GV tổ chức đánh giá cho các nhóm.

Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV nhận xét, đánh giá bài trình bày của các nhóm, thái độ làm việc của HS trong nhóm.

- GV chuẩn kiến thức, yêu cầu HS ghi chép vào vở.

- GV dẫn dắt sang hoạt động tiếp theo.

II. CÁC ĐẶC TRƯNG CƠ BẢN CỦA QUẦN XÃ

Phiếu học tập số 1 - Đính kèm dưới hoạt động.

Trường: ……………………………………………………………………………….

Lớp: …………………………………………… Nhóm: …………………………….

PHIẾU HỌC TẬP SỐ 1

Tìm hiểu các đặc trưng cơ bản của quần xã

Đọc thông tin mục II SGK trang 142 – 144, tìm hiểu các đặc trưng cơ bản của quần xã và hoàn thành bảng sau:

Đặc trưng

Đặc điểm

Ví dụ

1. Thành phần loài

- Thể hiện qua số lượng loài trong quần xã.

- Loài ưu thế là loài có số lượng lớn nhất hoặc sinh khối trong quần xã.

- Loài đặc trưng chỉ phân bố hoặc tập trung nhiều ở một số sinh cảnh nhất định. Trong nhiều trường hợp, loài đặc trưng trùng với loài ưu thế.

- Loài chủ chốt là loài có vai trò kiểm soát, khống chế sự phát triển của loài khác và quyết định sự ổn định của quần xã (thông qua vai trò dinh dưỡng hoặc ổ sinh thái của chúng).

- Các loài cây gỗ trong rừng mưa nhiệt đới, các loài cỏ trên đồng cỏ,...

- Ở vùng đất ngập nước ven biển, các loài đước, sú, vẹt là loài đặc trưng của quần xã sinh vật này đồng thời cũng là loài ưu thế.

- Sư tử là loài chủ chốt trên đồng cỏ, chúng kiểm soát kích thước các quần thể động vật ăn thực vật như ngựa vằn, hạn chế sự sinh trưởng quá mức của những quần thể này.

2. Độ đa dạng của quần xã

- Độ đa dạng của quần xã được thể hiện qua số lượng loài trong quần xã và độ phong phú của quần xã.

- Độ phong phú của quần xã là tỉ lệ số cá thể của mỗi loài so với tổng số cá thể trong quần xã.

- Độ đa dạng của quần xã thay đổi theo vĩ độ, độ sâu, độ cao, khoảng cách so với bờ.

- Độ đa dạng càng lớn, quần xã càng ổn định.

Hai quần xã giả định A, B có số lượng loài giống nhau nhưng độ phong phú khác nhau nên độ đa dạng của hai quần xã khác nhau.

3. Cấu trúc không gian

- Cấu trúc không gian là sự phân bố cá thể của tất cả các loài trong quần xã.

- Phân bố theo chiều thẳng đứng: quần xã dưới nước, trong đất và rừng (phân tầng).

- Phân bố theo chiều ngang: các loài sinh vật trong quần xã phân bố theo vành đai, tương ứng với những thay đổi của môi trường.

a) Phân bố theo chiều thẳng đứng: Ở rừng mưa nhiệt đới, thực vật phân tầng theo nhu cầu ánh sáng của mỗi nhóm loài. Sự phân tầng của thực vật dẫn tới sự phân tầng của các loài động vật như chim, côn trùng, sống trên tán lá, linh trưởng, sóc leo trèo trên cành cây, một số loài bò sát, giun tròn,... sống trên mặt đất hay trong các tầng đất khác nhau.

b) Phân bố theo chiều ngang: Phân bố từ ven bờ tới khơi xa, từ đồng bằng đến vùng núi, từ chân núi đến đỉnh núi.

4. Cấu trúc dinh dưỡng

- Cấu trúc dinh dưỡng là đặc điểm về mối quan hệ thức ăn giữa các loài sinh vật trong quần xã.

- Sinh vật sản xuất là những sinh vật tự dưỡng, gồm thực vật và một số vi sinh vật tự dưỡng.

- Sinh vật tiêu thụ sử dụng năng lượng có sẵn trong các chất hữu cơ từ những sinh vật khác cho các hoạt động sống. Chủ yếu là động vật.

- Sinh vật phân giải chuyển hóa các chất hữu cơ thành các chất vô cơ; khép kín vòng tuần hoàn vật chất. Chủ yếu là các vi khuẩn, nấm,...

Trong một quần xã đồng cỏ: 

Thực vật → chuột → rắn → đại bàng → nấm và vi khuẩn phân giải.

- Sinh vật sản xuất: thực vật.

- Sinh vật tiêu thụ: chuột, rắn, đại bàng.

- Sinh vật tiêu thụ: nấm và vi khuẩn phân giải.

HOẠT ĐỘNG CỦA GV - HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập

Nhiệm vụ 1: Tìm hiểu các các mối quan hệ trong quần xã

- GV chuẩn bị các thẻ hình về các mối quan hệ giữa các loài trong quần xã sinh vật (Đính kèm dưới hoạt động).

- GV chia lớp thành các nhóm, mỗi nhóm khoảng 4 - 6 HS.

- GV phát thẻ hình và bảng phụ cho các nhóm.

- Các nhóm có thời gian 1 phút đọc bảng 26.1.

- Yêu cầu các nhóm HS sắp xếp các thẻ hình vào vị trí thích hợp trong bảng nhóm trong thời gian (5 phút) - Phiếu học tập số 2 đính kèm dưới hoạt động.

- GV yêu cầu HS thảo luận trả lời câu hỏi hộp Dừng lại và suy ngẫm SGK tr.147: 

1. Quan sát Hình 26.5c, xác định loài nào có lợi, loài nào không có lợi cũng không bị hại.

2. Phân biệt mối quan hệ cộng sinh với quan hệ hợp tác.

Nhiệm vụ 2: Tìm hiểu sự phân li ổ sinh thái

- GV chiếu video về ổ sinh thái và Hình 26.6.

- Sử dụng kĩ thuật Think - Pair - Share, yêu cầu trả lời câu hỏi:

1. Thế nào là ổ sinh thái?

……………

III. MỐI QUAN HỆ TRONG QUẦN XÃ VÀ SỰ PHÂN LI Ổ SINH THÁI

1. Các mối quan hệ trong quần xã

Bảng 26.1. Các mối quan hệ trong quần xã - Đính kèm dưới hoạt động.

2. Ổ sinh thái

- Ổ sinh thái là không gian sinh thái mà ở đó tất cả các nhân tố sinh thái nằm trong giới hạn cho phép sự tồn tại, phát triển lâu dài của loài.

- Tiến hóa dẫn đến phân li ổ sinh thái có vai trò làm giảm sự cạnh tranh giữa các loài.

- Sự phân li ổ sinh thái cho phép các loài có giới hạn của nhiều nhân tố sinh thái giống nhau cùng tồn tại trong một quần xã.