Giáo án ôn tập Ngữ văn 6 Kết nối tri thức bài 2: Văn bản "Truyện cổ tích về loài người"

HOẠT ĐỘNG CỦA GV – HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ

Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ

Bước 3: Báo cáo kết quả

Bước 4: Nhận xét, đánh giá

I. Tìm hiểu chung về thơ

Thơ

- Thơ là một hình thức sáng tác văn học phản ánh cuộc sống với những cảm xúc chất chứa, cô đọng, những tâm trạng dạt dào, những tưởng tượng mạnh mẽ, trong ngôn ngữ hàm súc, giàu hình ảnh, và nhất là có nhịp điệu

Một số đặc điểm của thơ

- Mỗi bài thơ thường được sáng tác theo một thể thơ nhất định với những đặc điểm riêng về số tiếng trong mỗi dòng, số dòng trong mỗi bài,…

- Ngôn ngữ thơ cô đọng, giàu nhạc điệu và hình ảnh, sử dụng nhiều biện pháp tu từ (so sánh, ẩn dụ, điệp ngữ, v.v…)

- Khi phân tích thơ, phải gắn nội dung với hình thức nghệ thuật, chú ý đến các đặc điểm như: vần, nhịp, thanh điệu, âm điệu, v.v…

- Nội dung chủ yếu của thơ là tình cảm, cảm xúc của nhà thơ trước cuộc sống. Thơ có thể có yếu tố tự sự (kể lại một sự kiện, câu chuyện) và miêu tả (tái hiện những đặc điểm nổi bật của đối tượng) nhưng những yếu tố ấy chỉ là phương tiện để nhà thơ bộc lộ tình cảm, cảm xúc.

- Vần là phương tiện tạo tính nhạc và tính liên kết trong một dòng thơ và giữa các dòng thơ dựa trên sự lặp lại phần vần của tiếng ở những vị trí nhất định. Mỗi thể thơ sẽ có những quy định về vị trí đặt vần khác nhau tạo nên những quy tắc gieo vần khác nhau. Có hai loại vần:

§  Vần chân (cước vận): được gieo cuối dòng thơ, có tác dụng đánh dấu sự kết thúc của dòng thơ và tạo nên mối liên kết giữa các dòng. Vần chân rất đa dạng: khi liên tiếp, khi gián cách,… và là hình thức gieo vần phổ biến nhất trong thơ. (GV tự nêu ví dụ).

§  Vần lưng (yêu vận): Vần được gieo ở giữa dòng thơ gọi là vần lưng. Đây được cho là một hiện tượng đặc biệt của vận luật Việt Nam. Vần lưng khiến dòng thơ giàu nhạc tính. (GV tự nêu ví dụ).

- Nhịp là các chỗ ngừng ngắt trong một dòng thơ dựa trên sự lặp lại có tính chu kỳ số lượng các tiếng. Mỗi thể thơ có một nhịp điệu riêng. Nhà thơ sáng tác theo một thể thơ nhất định nhưng vẫn có thể tạo nên một nhịp điệu riêng cho mình để biểu đạt một ý nghĩa nào đó. Ví dụ: Nửa chừng xuân/ thoắt/ gãy cành thiên hương (Truyện Kiều – Nguyễn Du) ngắt nhịp 3/1/4 khác với cách ngắt nhịp 4/4 của lục bát thông thường. Cách ngắt nhịp của Nguyễn Du khiến câu thơ như bị bẻ làm đôi làm ba, thể hiện số phận đầy đau khổ, phải chết giữa tuổi xuân đẹp đẽ như cành hoa gãy giữa lúc đương xuân của Đạm Tiên.

- Thanh điệu là thanh tính của âm điệu. Tiếng Việt là ngôn ngữ phong phú về thanh điệu (6 thanh điệu). Trong khi đó, tiếng Trung cũng có thanh điệu, nhưng chỉ có 4 thanh. Thanh điệu tiếng Việt đối lập nhau ở hai cao độ cơ bản (đối lập về âm vực):

§  Cao độ cao: thanh ngang/không, thanh sắc, thanh ngã;

§  Cao độ thấp: thanh huyền, hỏi, nặng

- Âm điệu là đặc điểm chung của âm thanh trong bài thơ, được tạo nên từ vần, nhịp, thanh điệu và các yếu tố khác của âm thanh ngôn ngữ trong bài thơ.

HOẠT ĐỘNG CỦA GV – HS 

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

NV1: Tổng quan về tác giả và tác phẩm

Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ

- GV chia lớp thành các nhóm, cho HS đọc thầm lại văn bản và đặt câu hỏi:

+ Tác giả của văn bản “Chuyện cổ tích về loài người là ai”? Hãy nêu một số nét chính về tác giả.

+ VB thuộc thể loại gì? Bố cục chia làm mấy phần, đó là những phần nào?

+ Em hãy nêu các nhân vật và nhân vật trung tâm của tác phẩm.

Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ

- HS thảo luận nhóm, tìm đáp án.

Bước 3: Báo cáo kết quả

- GV mời một số HS báo cáo kết quả trước lớp, yêu cầu cả lớp lắng nghe, nhận xét.

Bước 4: Nhận xét, đánh giá

- GV nhận xét, đánh giá, chốt kiến thức.

NV2: Nhắc lại kiến thức trọng tâm của văn bản

Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ

- GV chia lớp thành 4 nhóm, giao nhiệm vụ thảo luận:

+ Nhóm 1: Thế giới trước khi trẻ con ra đời.

+ Nhóm 2: Sự biến đổi của thiên nhiên khi trẻ con ra đời.

+ Nhóm 3: Vai trò của các thành viên trong gia đình đối với trẻ.

+ Nhóm 4: So sánh câu chuyện trong bài thơ của tác giả với những câu chuyện kể nguồn gốc khác.

Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ

- Các nhóm thảo luận. GV hỗ trợ khi cần thiết.

Bước 3: Báo cáo kết quả

- GV mời đại diện các nhóm trình bày kết quả, yêu cầu cả lớp lắng nghe, nhận xét, trao đổi.

Bước 4: Nhận xét, đánh giá

- GV nhận xét, đánh giá, chốt đáp án.

NV3: Tổng kết nội dung và nghệ thuật

Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ

- GV chia lớp thành 4 nhóm, yêu cầu thảo luận:

+ Nhóm 1: Cách ngắt nhịp trong bài thơ.

+ Nhóm 2: Yếu tố tự sự trong bài thơ.

+ Nhóm 3: Mạch thơ.

+ Nhóm 4: Nội dung của bài thơ.

Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ

- Các nhóm thực hiện nhiệm vụ. GV hỗ trợ các nhóm khi cần thiết.

Bước 3: Báo cáo kết quả

- Đại diện các nhóm báo cáo kết quả thảo luận.

Bước 4: Nhận xét, đánh giá

- GV nhận xét, đánh giá, chốt kiến thức.

I. TÌM HIỂU CHUNG VỀ VB

1. Tác giả

- Nguyễn Thị Xuân Quỳnh (1942 – 1988).

- Quê quán: La Khê – Hà Đông – Hà Tây, nay là Hà Nội.

- Truyện và thơ viết cho thiếu nhi của bà tràn đầy tình yêu thương, trìu mến, có hình thức giản dị, ngôn ngữ trong trẻo, phù hợp với cách cảm, cách nghĩ của trẻ em.

- Những tác phẩm truyện và thơ viết cho thiếu nhi tiêu biểu: Lời ru mặt đất, Bầu trời trong quả trứng, Bến tàu trong thành phố,...

2. Tác phẩm

a. Xuất xứ:  Chuyện cổ tích về loài người là bài thơ được rút ra từ tập thơ Lời ru trên mặt đất, NXB Tác phẩm mới, Hà Nội, 1978, tr. 49 – 52.

b. Nhân vật:

-  Nhân vật: Trẻ con, mẹ, bà, bố, thầy giáo....

- Nhân vật chính: trẻ em.

c. Sự việc: Sự ra đời của trẻ con, sự ra đời của thiên nhiên, sự ra đời của gia đình, sự ra đời của xã hội.

d. PTBĐ: biểu cảm kết hợp tự sự và miêu tả.

e.  Bố cục: 2 phần

+ Phần 1: Khổ 1: Thế giới trước khi trẻ con ra đời.

+ Phần 2: Thế giới sau khi trẻ con ra đời.

ü Khổ 2: Những thay đổi về thiên nhiên đầu tiên khi trẻ con sinh ra.

ü Khổ 3: Sự xuất hiện của mẹ để cho trẻ tình yêu và lời ru.

ü Khổ 4: Sự xuất hiện của bà để kể cho trẻ nghe những câu chuyện cổ.

ü Khổ 5: Sự xuất hiện của bố và tình yêu thương của bố để cho trẻ có nhận thức về thế giới.

ü Khổ 6: Sự xuất hiện của trường lớp và thầy giáo để cho trẻ được đi học và có kiến thức.

II. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM

1. Thế giới trước khi trẻ con ra đời

- Trời được sinh ra đầu tiên. Thế giới lúc này chưa có gì cả, chưa có cây cối, ánh sáng, màu sắc. Tất cả mới chỉ là một màu đen.

2. Thế giới sau khi trẻ con ra đời

a. Sự biến đổi

+ Thiên nhiên: Mặt trời bắt đầu nhô cao  ánh sáng xuất hiện  bắt đầu có màu sắc và sự sống của muôn loài:

§  Màu sắc: màu xanh của cỏ cây, màu đỏ của hoa

§  Loài vật: chim hót

§  Sự vật: gió, sông, biển, đám mây, con đường

§  Sông cần đến mênh mông/ Biển có từ thuở đó – tư duy thơ của Xuân Quỳnh. Có thể liên hệ với bài thơ Sóng: Sông không hiểu nổi mình/ Sóng tìm ra tận bể

 Mỗi sự thay đổi trên thế giới đều bắt nguồn từ sự sinh ra của trẻ con. Các sự vật, hiện tượng xuất hiện đều để nâng đỡ, nuôi dưỡng, góp phần giúp trẻ con trưởng thành cả về vật chất và tâm hồn.

b. Vai trò của các thành viên trong gia đình đối với trẻ em

- Món quà tình cảm chỉ mẹ mới có thể đem đến được cho trẻ: tình yêu và lời ru.

- Những câu chuyện bà kể cho trẻ và những điều bà muốn gửi gắm:

+ Chuyện bà kể cho trẻ: Chuyện ngày xưa, ngày sau

+ Điều bà muốn gửi gắm qua câu chuyện: Chuyện cô Tấm ở hiền/ Thằng Lý Thông ở ác  sống có đạo lý, ở hiền gặp lành, được mọi người quý mến, ở ác gặp ác, bị mọi người khinh ghét. Những câu chuyện cổ tích đó là suối nguồn trong trẻo nuôi dưỡng, bồi đắp tâm hồn trẻ thơ.

 + Bà kể đến suốt đời

Cũng không sao hết chuyện

 Bà là người nhiều tuổi nhất so với bố, mẹ, thầy giáo  am tường nhiều vấn đề của quá khứ, có thể đoán định tương lai và là người sống tình cảm.

- Điều bố dành cho trẻ: khác với điều mà mẹ và bà dành cho trẻ

+ Bà và mẹ: tình cảm, sự yêu thương chăm sóc, lời ru, câu chuyện cổ tích

§  Mẹ cho tình yêu, mẹ bế bồng chăm sóc, mẹ hát

§  Bà cho thỏa mãn khao khát nghe những câu chuyện

+ Bố cho hiểu biết, bố là biểu hiện của lý trí, thay vì tình cảm. Bố không bế bồng, không kể như mẹ, như bà mà bố dạy  vừa nghiêm khắc vừa yêu thương.

 Mỗi thành viên trong gia đình đều yêu thương, quan tâm đến trẻ. Nhưng mỗi người lại có cách thê thiện tình yêu và vai trò riêng đối với trẻ.

+ Hình ảnh trường lớp và thầy giáo:

Hiện lên với các hình ảnh: chữ viết, ghế, bàn, lớp học, bảng, phấn và thầy giáo

 Những hình ảnh thân thương, bình dị nhưng đã mang đến cho trẻ thơ những bài học về đạo đức, tri thức, nuôi dưỡng những ước mơ đẹp, v.v... giúp trẻ trưởng thành.

c. So sánh câu chuyện của nhà thơ Xuân Quỳnh với những câu chuyện nguồn gốc khác

- Giống: đều có những yếu tố hoang đường, kỳ ảo; đều nói về nguồn gốc của loài người;

- Điểm khác biệt của nhà thơ Xuân Quỳnh:

+ Không phải người lớn được sinh ra trước mà là trẻ con  Tư tưởng: trẻ con chính là trung tâm của vũ trụ, là những thế hệ mầm non, tương lai  Cần được nâng niu, hướng dẫn;

+ Cách kể mang nét độc đáo, gần gũi với ca dao, tưởng phi lý nhưng lại rất đúng: Có trẻ con rồi người lớn mới trở thành bậc ông bà, cha mẹ: Sinh con rồi mới sinh cha, sinh cháu rồi mới sinh bà sinh ông.

 Sự khác biệt đó thể hiện điều nữ nhà thơ muốn nhắn gửi:

+ Tới trẻ em: Yêu thương những người thân trong gia đình từ những cử chỉ, hành động nhỏ nhất, giản dị, gần gũi nhất;

+ Tới các bậc làm cha mẹ: yêu thương, chăm sóc và dành cho trẻ em những điều tốt đẹp nhất vì các em chính là tương lai của gia đình, đất nước.

III. Tổng kết

1. Nghệ thuật

- Nhan đề và thể loại:

+ Thể loại: thơ  phương thức biểu đạt: biểu cảm

§  Mỗi dòng đều được ngắt nhịp 3/2 hoặc 2/3  tạo âm điệu nhịp nhàng như thủ thỉ, tâm tình, gần gũi với trẻ em.

§  Yếu tố tự sự trong thơ, nhan đề chuyện cổ tích gợi liên tưởng…

 Thơ trữ tình kết hợp yếu tố tự sự và các màu sắc hoang đường, kỳ ảo.

- Mạch thơ tuyến tính.

2. Nội dung

Bài thơ là sự tưởng tượng hư cấu về nguồn gốc của loài người hướng con người chú ý đến trẻ em. Bài thơ mang thông điệp trẻ em cần được yêu thương, chăm sóc, dạy dỗ; tất cả những gì tốt đẹp nhất đều được dành cho trẻ em; mọi vật, mọi người sinh ra đều dành cho trẻ em, để yêu mến và giúp đỡ trẻ em.

ĐỀ LUYỆN TẬP SỐ 1

Khoanh tròn đáp án đúng trước mỗi câu hỏi sau đây:

Câu 1. Tác giả bài thơ Chuyện cổ tích về loài người là:

Câu 2. Mẹ sinh ra vì trẻ cần điều gì?

Câu 3. Bà kể cho trẻ điều gì?

Câu 4. Bố cho trẻ điều gì?

Câu 5. Bài thơ Chuyện cổ tích về loài người có phương thức biểu đạt là…

Câu 6. Các nhân vật xuất hiện trong bài thơ là:

1

2

3

4

5

6

C

A

B

C

D

D