Giáo án ôn tập Ngữ văn 6 Kết nối tri thức bài 4: Từ đồng âm, từ đa nghĩa và biện pháp tu từ hoán dụ

HOẠT ĐỘNG CỦA GV – HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ

- GV chia lớp thành 6 nhóm, yêu cầu:

+ Nhóm 1+2: Nêu định nghĩa về từ đồng âm và lấy ví dụ.

+ Nhóm 3+4: Nêu định nghĩa về từ đa nghĩa và lấy ví dụ.

+ Nhóm 5+6: Nêu định nghĩa về hoán dụ và lấy ví dụ.

Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ

- Các nhóm thực hiện nhiệm vụ.

Bước 3: Báo cáo kết quả

- GV mời đại diện các nhóm trình bày kết quả, yêu cầu cả lớp lắng nghe, nhận xét.

Bước 4: Nhận xét, đánh giá

- GV nhận xét, đánh giá, chốt đáp án.

I. Lý thuyết

1. Từ đồng âm và từ đa nghĩa

- Từ đồng âm là từ có âm giống nhau nhưng nghĩa khác nhau, không liên quan với nhau.

- Từ đa nghĩa là từ có nhiều nghĩa, các nghĩa khác nhau lại có liên quan với nhau.

2. Hoán dụ

- Hoán dụ là gọi tên sự vật, hiện tượng, khái niệm này bằng tên một sự vật, hiện tượng, khái niệm khác có quan hệ gần gũi với nó nhằm tăng sức gợi hình, gợi cảm cho sự diễn đạt.

- Có 4 kiểu hoán dụ thường gặp:

+ Lấy một bộ phận để gọi toàn thể.

+ Lấy vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng.

+ Lấy dấu hiệu của sự vật để gọi sự vật.

+ Lấy cái cụ thể để gọi cái trừu tượng.

ĐỀ LUYỆN TẬP SỐ 1

Đọc đoạn thơ sau và thực hiện các yêu cầu:

VIỆT NAM QUÊ HƯƠNG TA

Việt Nam đất nước ta ơi

Mênh mông biển lúa đâu trời đẹp hơn

Cánh cò bay lả rập rờn

Mây mờ che đỉnh Trường Sơn sớm chiều

Quê hương biết mấy thân yêu

Bao nhiêu đời đã chịu nhiều thương đau

Mặt người vất vả in sâu

Gái trai cũng một áo nâu nhuộm bùn

Đất nghèo nuôi những anh hùng

Chìm trong máu lửa lại vùng đứng lên

Đạp quân thù xuống đất đen

Súng gươm vứt bỏ lại hiền như xưa

Việt Nam đất nắng chan hòa

Hoa thơm quả ngọt bốn mùa trời xanh

Mắt đen cô gái long lanh

Yêu ai yêu trọn tấm tình thủy chung

Đất trăm nghề của trăm vùng

Khách phương xa tới lạ lùng tìm xem

Bàn tay như có phép tiên

Trên tre lá cũng dệt nghìn bài thơ

Nước bâng khuâng những chuyến đò

Đêm đêm còn vọng câu hò Trương Chi

Đói nghèo nên phải chia li

Xót xa lòng kẻ rời quê lên đường

Ta đi ta nhớ núi rừng

Ta đi ta nhớ dòng sông vỗ bờ

Nhớ đồng ruộng, nhớ khoai ngô

Bữa cơm rau muống, quả cà giòn tan

(Trích từ trường ca Bài thơ Hắc Hải, Nguyễn Đình Thi, 1958,

Nguồn: Trần Đăng Khoa, Chân dung và đối thoại, NXB Thanh niên, 1999)

1. Đọc câu thơ sau và cho biết “áo nâu” trong dòng thơ thứ hai để chỉ người làm nghề gì? Vì sao em nói như vậy?

Mặt người vất vả in sâu

Gái trai cũng một áo nâu nhuộm bùn.

2. Chỉ ra ý nghĩa của các từ in đậm trong đoạn thơ sau. Các từ đó được sử dụng với nghĩa ẩn dụ hay hoán dụ?

Đất nghèo nuôi những anh hùng

Chìm trong máu lửa lại vùng đứng lên

Đạp quân thù xuống đất đen

Súng gươm vứt bỏ lại hiền như xưa.

- Nghĩa của “máu lửa”:

- Nghĩa của “súng gươm”:

3. Với mỗi kiểu hoán dụ trong các ô sau, hãy điền một dòng thơ được trích từ bài thơ Việt Nam quê hương ta vào chỗ (...).

4. Phân tích tác dụng của các phép tu từ ẩn dụ, hoán dụ được tác giả sử dụng trong các dòng thơ sau:

Bàn tay như có phép tiên

Trên tre lá cũng dệt nghìn bài thơ.

Lấy bộ phận để gọi toàn thể

Lấy vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng

Lấy dấu hiệu của sự vật để gọi sự vật

Lấy cái cụ thể để gọi cái trừu tượng

Mặt người vất vả in sâu

Đất nghèo nuôi những anh hùng

Chìm trong máu lửa lại vùng đứng lên

Mắt đen cô gái long lanh (/Yêu ai yêu trọn tấm tình thủy chung)

ĐỀ LUYỆN TẬP SỐ 2

1. Lần lượt giải nghĩa của các từ “bầu” trong các câu sau đây và cho biết các nghĩa đó có mối liên hệ với nhau như thế nào.

2. Giải thích nghĩa của từ “bầu” trong hai câu sau. Nghĩa của các từ này có mối liên hệ nào với nhau không và có mối liên hệ với nghĩa của các từ “bầu” trong các câu ở bài tập 1 không?

- Ông ấy trở thành bầu của đội bóng.

- Cô ấy được bầu là ca sĩ có giọng ca hay nhất.

3. Trong các câu sau đây, trường hợp nào chứa từ đa nghĩa? Vì sao?

Câu 1: Tôi nghe thấy tiếng chim hót ngoài vươn.

Câu 2: Xoài vùng này ngon có tiếng.

Câu 3: Nam làm bài hết một tiếng.

4. Trong câu: “Có thể bứt người ta ra khỏi quê hương nhưng không thể tách quê hương ra khỏi trái tim con người”, từ “trái tim” được hiểu theo nghĩa nào? Tác giả sử dụng biện pháp tu từ nào? Phân tích tác dụng của biện pháp tu từ đó.

5. Trong các câu sau đây, câu nào chứa từ “nặng” không đồng nghĩa với các từ “nặng” trong các câu khác? Khoanh vào chữ cái trước đáp án em chọn.

a. Con gà này nặng 3 cân.

b. Câu hò xa vọng, nặng tình nước non.

c. Tiếng này dấu ngã chứ không phải dấu nặng.

d. Giọng nói nghe rất nặng.

6. Xếp các câu có chứa từ “canh” trong những câu sau đây vào hai cột đã cho.

Câu 1. Người về chiếc bóng năm canh.

Câu 2. Công an đang triệt phá các canh bạc.

Câu 3. Bát canh này thật ngon.

Câu 4. Họ canh đê phòng lụt.

Câu 5. Nhân viên viện y học cổ truyền đang canh thuốc.

Các từ “canh” là từ đa nghĩa có mối liên hệ về nghĩa như thế nào?

Các từ “canh” là từ đồng âm có mối quan hệ về nghĩa với nhau không?

7. Đọc các dòng thơ sau đây và cho biết dòng nào sử dụng biện pháp tu từ hoán dụ. Nghĩa của cụm từ “áo cơm cửa nhà” là gì?

Thị thơm thì giấu người thơm

Chăm làm thì được áo cơm cửa nhà.

8. “Tấm” là một từ đa nghĩa. Theo em, từ “tấm” được tác giả sử dụng trong dòng thơ thứ hai có nghĩa gì?

Mắt đen cô gái long lanh

Yêu ai yêu trọn tấm tình thủy chung.

Câu

Giải nghĩa từ “bầu”

Mối liên hệ giữa các nghĩa đó

Giàn bầu vẫn trước ngõ.

Cây leo bằng tua cuốn, lá mềm rộng và có lông mịn, quả tròn, dài, hay thắt eo ở giữa dùng làm thức ăn.

Có nét nghĩa chung là nơi rộng rãi, để chứa đựng vật hay điều gì đó.

Ông ấy vui với bầu rượu túi thơ.

Đồ đựng làm bằng vỏ quả bầu tròn và to đã nạo ruột, phơi khô.

Người ta trồng cây bằng cách đánh bầu.

Khối đất bọc quanh rễ khi bứng cây lên để đem đi trồng nơi khác.

Chị ấy mang bầu.

Thai nhi.

Hai bạn đang dốc bầu tâm sự.

Một lượng nhiều (nhưng không xác định) những tình cảm, ý nghĩ, tưởng tượng như chứa đầy trong lòng.

“canh” có nét nghĩa thời gian

“canh” có nghĩa khác

Câu 1. Người về chiếc bóng năm canh.

Câu 2. Công an đang triệt phá các canh bạc.

Câu 3. Bát canh này thật ngon.

Câu 4. Họ canh đê phòng lụt.

Câu 5. Nhân viên viện y học cổ truyền đang canh thuốc.