Phát biểu được khái niệm môi trường sống của sinh vật.
Nêu được khái niệm nhân tố sinh thái. Phân biệt được các nhân tố sinh thái vô sinh và hữu sinh.
Trình bày được các quy luật về tác động của các nhân tố sinh thái lên đời sống sinh vật.
Lấy được ví dụ về tác động của các nhân tố sinh thái lên đời sống sinh vật và thích nghi của sinh vật với các nhân tố đó.
Phân tích được những hoạt động của sinh vật có thể tác động làm thay đổi môi trường sống của chúng.
Phát biểu được khái niệm nhịp sinh học; giải thích được nhịp sinh học chính là sự thích nghi của sinh vật với những thay đổi có tính chu kì của môi trường.
Tìm hiểu được nhịp sinh học của chính cơ thể mình.

2. Năng lực

Năng lực chung:

Năng lực tự chủ và tự học: thông qua các hoạt động học tập, HS rèn luyện khả năng làm việc độc lập với SGK, tự thu thập thông tin, xử lí thông tin và giải quyết các nhiệm vụ học tập, các câu hỏi GV yêu cầu.
Năng lực giao tiếp và hợp tác: thông qua các hoạt động học tập, HS được rèn luyện kĩ năng giao tiếp, hợp tác trong nhóm, kĩ năng trình bày ý kiến trước tập thể.
Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo: thông qua các hoạt động học tập, HS có thể đề xuất các giải pháp giải quyết vấn đề bảo vệ môi trường sống, bảo vệ đa dạng sinh vật.

Năng lực sinh học:

Năng lực nhận thức sinh học:
- Phát biểu được khái niệm môi trường sống của sinh vật.
- Nêu được khái niệm nhân tố sinh thái. Phân biệt được các nhân tố sinh thái vô sinh và hữu sinh.
- Trình bày được các quy luật về tác động của các nhân tố sinh thái lên đời sống sinh vật.
- Lấy được ví dụ về tác động của các nhân tố sinh thái lên đời sống sinh vật và thích nghi của sinh vật với các nhân tố đó.
- Phân tích được những hoạt động của sinh vật có thể tác động làm thay đổi môi trường sống của chúng.
- Phát biểu được khái niệm nhịp sinh học; giải thích được nhịp sinh học chính là sự thích nghi của sinh vật với những thay đổi có tính chu kì của môi trường.
Năng lực tìm hiểu thế giới sống:
- HS hình thành được phương pháp quan sát, so sánh, đánh giá.
- HS tìm hiểu được nhịp sinh học của chính cơ thể mình.
Năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học: HS vận dụng các kiến thức đã học để giải thích một số vấn đề thực tiễn: vận dụng các kiến thức về giới hạn sinh thái, các quy luật sinh thái vào chăn nuôi, trồng trọt cũng như bảo vệ môi trường sống và bảo vệ đa dạng sinh vật.

3. Phẩm chất

Chăm chỉ: Thông qua tìm hiểu kiến thức bài học, HS được rèn luyện tính chăm chỉ, cần cù, chịu khó.
Trách nhiệm: nghiêm túc trong học tập, có tinh thần trách nhiệm với nhiệm vụ được giao.

II. THIẾT BỊ DẠY HỌC VÀ HỌC LIỆU

1. Đối với giáo viên

SGK, SGV, kế hoạch bài dạy môn Sinh học 12 - Cánh Diều.
Máy tính, máy chiếu.
Phiếu học tập.
Hình 20.1 - 20.4; các hình ảnh về môi trường sống của sinh vật, sự thích nghi của sinh vật với môi trường.

2. Đối với học sinh

SGK, SBT Sinh học 12 - Cánh Diều.
Nghiên cứu bài học trước giờ lên lớp.

III. TIẾN TRÌNH DẠY HỌC

A. HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG

a. Mục tiêu: Xác định được nhiệm vụ học tập; có tâm thế sẵn sàng và mong muốn khám phá các kiến thức của bài học.

b. Nội dung: GV đặt vấn đề; HS quan sát video và trả lời câu hỏi về môi trường sống của sinh vật và sự thích nghi của sinh vật với môi trường.

c. Sản phẩm học tập:

- Câu trả lời của HS.

- Tâm thế hứng khởi, sẵn sàng, mong muốn khám phá kiến thức mới của HS.

d. Tổ chức thực hiện:

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập

- GV đặt vấn đề: Một người khỏe mạnh bay từ Đông bán cầu sang Tây bán cầu (ví du: Việt Nam sang Mỹ), những ngày đầu tiên có thể bị mất ngủ ban đêm, buồn ngủ vào ban ngày.

- GV yêu cầu HS vận dụng kiến thức, kĩ năng trả lời câu hỏi: Theo em, nguyên nhân nào dẫn đến hiện tượng này? Tại sao hiện tượng này thường chỉ kéo dài một vài ngày đầu rồi cơ thể lại trở lại bình thường?

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập

- HS vận dụng kiến thức, kĩ năng để trả lời câu hỏi.

- GV quan sát, định hướng HS đến chu kì ngày đêm ở con người.

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận

- GV mời HS xung phong trả lời.

- GV mời HS khác lắng nghe, nhận xét, bổ sung.

Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV ghi nhận các câu trả lời của HS, không chốt đáp án.

- GV dẫn dắt gợi mở cho HS: Vấn đề này là một trong những nội dung chúng ta sẽ tìm hiểu trong bài học này. Để có câu trả lời chính xác và đầy đủ nhất, chúng ta cùng vào - Bài 20. Môi trường sống và các nhân tố sinh thái.

B. HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC

Hoạt động 1: Tìm hiểu môi trường sống của sinh vật

a. Mục tiêu: Phát biểu được khái niệm môi trường sống của sinh vật.

b. Nội dung: GV nêu nhiệm vụ học tập; HS đọc thông tin mục I SGK tr.115 và tìm hiểu Môi trường sống của sinh vật.

c. Sản phẩm học tập: Môi trường sống của sinh vật.

d. Tổ chức hoạt động:

HOẠT ĐỘNG CỦA GV - HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập

- GV yêu cầu HS làm việc cá nhân, đọc thông tin mục I SGK tr.115, nêu khái niệm môi trường sống của sinh vật và kể tên các loại môi trường sống.

- GV yêu cầu HS thảo luận cặp đôi trả lời câu hỏi: Kể tên một số loài sinh vật và cho biết môi trường sống tương ứng của chúng.

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập

- HS nghiên cứu nội dung mục I SGK và thực hiện nhiệm vụ theo hướng dẫn của GV.

- GV quan sát; gợi ý, định hướng HS (nếu cần thiết).

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận

- GV mời đại diện HS trả lời.

- HS khác lắng nghe, nhận xét, bổ sung.

Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV nhận xét các câu trả lời HS.

- GV chuẩn hóa kiến thức, yêu cầu HS ghi chép.

- GV dẫn dắt sang hoạt động tiếp theo.

I. MÔI TRƯỜNG SỐNG CỦA SINH VẬT

- Môi trường sống của sinh vật là tất cả các nhân tố bao quanh sinh vật có tác động trực tiếp hoặc gián tiếp đến sự tồn tại, sinh trường, phát triển và các hoạt động của sinh vật.

- Môi trường sống của sinh vật có thể chia thành 4 loại:

+ Môi trường nước: cá, tôm,...

+ Môi trường đất: giun đất,...

+ Môi trường trên cạn: chó, lợn,...

+ Môi trường sinh vật: vi khuẩn E.coli kí sinh trong ruột người và động vật,...

Hoạt động 2: Tìm hiểu các nhân tố sinh thái

a. Mục tiêu:

- Nêu được khái niệm nhân tố sinh thái. Phân biệt được các nhân tố sinh thái vô sinh và hữu sinh.

- Trình bày được các quy luật về tác động của các nhân tố sinh thái lên đời sống sinh vật.

- Lấy được ví dụ về tác động của các nhân tố sinh thái lên đời sống sinh vật và thích nghi của sinh vật với các nhân tố đó.

- Phân tích được những hoạt động của sinh vật có thể tác động làm thay đổi môi trường sống của chúng.

b. Nội dung: GV nêu nhiệm vụ học tập; HS đọc thông tin mục II SGK tr.115 - 119 và tìm hiểu về Các nhân tố sinh thái.

c. Sản phẩm học tập: Các nhân tố sinh thái.

d. Tổ chức hoạt động:

Bảng 1. Quy luật tác động của các nhân tố sinh thái

	Giới hạn sinh thái	Tác động tổng hợp	Tác động không đồng đều
Nội dung quy luật
Đặc điểm
Ví dụ

Hướng dẫn trả lời Bảng 1:

Bảng 1. Quy luật tác động của các nhân tố sinh thái

	Giới hạn sinh thái	Tác động tổng hợp	Tác động không đồng đều
Nội dung quy luật	Giới hạn sinh thái là khoảng giá trị xác định của một nhân tố sinh thái mà sinh vật có thể tồn tại và phát triển.	Môi trường gồm nhiều nhân tố sinh thái gắn bó chặt chẽ với nhau thành một tổ hợp sinh thái và cùng tác động lên sinh vật.	Các nhân tố sinh thái tác động không đồng đều lên đời sống sinh vật.
Đặc điểm	Giới hạn sinh thái thường được chia thành hai khoảng: khoảng thuận lợi và khoảng chống chịu. Sinh vật sẽ chết nếu giá trị của nhân tố sinh thái nằm ngoài giới hạn chống chịu.	Để một sinh vật có thể tồn tại và phát triển thì tất cả các nhân tố sinh thái phải nằm trong giới hạn của sinh vật đó.	Sự phát triển của một loài sinh vật đôi khi chịu ảnh hưởng rất lớn bởi một nhân tố sinh thái, trong khi các nhân tố khác ảnh hưởng rất nhỏ. Mỗi giai đoạn phát triển và mỗi bộ phận chức năng của cơ thể sống cần có những điều kiện sinh thái khác nhau.
Ví dụ	Cây lúa (Oryza sativa L.) thường có giới hạn sinh thái về nhiệt độ môi trường trong khoảng 1238 °C, trong đó nhiệt độ thuận lợi cho sinh trưởng và phát triển khoảng 25-32 °C.	Muốn cây trồng phát triển tốt thì phải cung cấp đủ nước và khoảng, tạo điều kiện thuận lợi về ánh sáng, nhiệt độ, độ ẩm, pH,....	100% trứng của rùa biển Chelonia mydas nở thành con đực khi ấp ở ≤ 27,6 °C, khi ấp ở nhiệt độ ≥ 30,6 °C thì 100% trứng nở thành rùa cải. Cá hồi (Salmo solar) sinh ra và lớn lên ở vùng nước ngọt, đến khi trưởng thành chúng bơi ra vùng nước mặn để sinh sống, đến mùa sinh sản chúng quay trở về vùng nước ngọt đẻ trứng.

Hoạt động 3: Tìm hiểu về nhịp sinh học

a. Mục tiêu: Phát biểu được khái niệm nhịp sinh học; giải thích được nhịp sinh học chính là sự thích nghi của sinh vật với những thay đổi có tính chu kì của môi trường.

b. Nội dung: GV nêu nhiệm vụ học tập; HS đọc thông tin mục III SGK tr.119 - 120 tìm hiểu về Nhịp sinh học

c. Sản phẩm học tập: Nhịp sinh học.

d. Tổ chức hoạt động:

C. HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP

a. Mục tiêu: Thông qua hoạt động, HS củng cố kiến thức đã học về môi trường sống và các nhân tố sinh thái.

b. Nội dung: GV nêu nhiệm vụ; HS vận dụng kiến thức, kĩ năng để trả lời câu hỏi luyện tập các kiến thức về Môi trường sống và các nhân tố sinh thái.

c. Sản phẩm học tập: Câu trả lời của HS cho câu hỏi luyện tập củng cố kiến thức về Môi trường sống và các nhân tố sinh thái.

d. Tổ chức hoạt động:

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập

Nhiệm vụ 1. Câu trắc nghiệm nhiều phương án lựa chọn

- GV yêu cầu cá nhân HS thực hiện nhiệm vụ sau: Chọn phương án trả lời đúng nhất cho các câu hỏi trắc nghiệm sau:

Câu 1. (THPTQG 2022): Trong hệ sinh thái đồng cỏ, nhân tố nào sau đây là nhân tố sinh thái hữu sinh?

A. Ánh sáng. B. Nhiệt độ. C. Sâu ăn cỏ. D. Mùn hữu cơ

Câu 2. Trong quá trình sinh trưởng, phát triển của cây, nhiệt độ có tác động mạnh nhất đến giai đoạn

A. cây con. B. ra hoa. C. nảy mầm. D. tạo quả.

Câu 3. (THPTQG 2023): Trong hệ sinh thái rừng ngập mặn, nhân tố sinh thái nào sau đây là nhân tố vô sinh?

A. Tôm. B. Khí CO₂. C. Cây đước. D. Cua.

Câu 4. (THPTQG 2024): Một loài cá rô phi có giới hạn sinh thái về nhiệt độ từ 5,6℃ đến 42℃. Nhiệt độ thuận lợi cho các chức năng sống của chúng có giá trị từ 20℃ đến 35℃. Nhiệt độ nào sau đây là giới hạn trên của loài này?

A. 20℃. B. 5,6℃. C. 42℃. D. 35℃.

Câu 5. Nhận định nào dưới đây không chính xác khi nói về hiện tượng nhịp sinh học?

A. Lá cây trinh nữ cụp lại khi bị va chạm là ví dụ về nhịp sinh học ở thực vật.

B. Nhịp sinh học có liên quan đến sự biến đổi có tính chu kì của điều kiện môi trường.

C. Nhịp sinh học có tính di truyền.

D. Hiện tượng gấu ngủ đông là ví dụ về nhịp sinh học ở động vật.

Nhiệm vụ 2. Câu trắc nghiệm đúng - sai

- GV yêu cầu HS thảo luận cặp đôi thực hiện nhiệm vụ sau: Trong mỗi ý a), b), c), d) ở câu hỏi sau hãy chọn đúng hoặc sai:

Hình dưới mô tả sự biến động các chỉ số trong một thuỷ vực. Các phát biểu sau đây đúng hay sai khi phân tích đồ thị hình bên?

a. Nhiệt độ môi trường biến động tương ứng với sự biến động ánh sáng ở phần lớn thời gian.

b. Sản lượng thực vật phù du cao nhất vào khoảng tháng 4, sản lượng động vật phù du cao nhất vào khoảng tháng 6.

c. Ánh sáng và nhiệt độ càng cao thì sản lượng thực vật phù du càng lớn.

d. Chất dinh dưỡng và động vật phù du có thể là các nhân tố làm giảm sút thực vật phù du vào giai đoạn tháng 5 – 6.

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập

- HS vận dụng kiến thức đã học và trả lời câu hỏi.

- GV hướng dẫn, theo dõi, hỗ trợ HS nếu cần thiết.

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận

- GV mời đại diện HS trả lời:

Hướng dẫn trả lời câu hỏi trắc nghiệm:

Câu 1	Câu 2	Câu 3	Câu 4	Câu 5
C	C	B	C	A

Hướng dẫn trả lời câu hỏi trắc nghiệm đúng - sai: Đ – Đ – S – Đ.

- GV mời đại diện HS khác nhận xét, bổ sung.

Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV đánh giá, nhận xét, chuẩn kiến thức.

D. HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG

a. Mục tiêu:

- Thông qua hoạt động, HS vận dụng kiến thức, kĩ năng vào giải quyết các tình huống thực tiễn.

- Tìm hiểu được nhịp sinh học của chính cơ thể mình.

b. Nội dung: GV nêu nhiệm vụ; HS vận dụng kiến thức, kĩ năng để hoàn thành nhiệm vụ được giao.

c. Sản phẩm học tập: Câu trả lời của HS cho các câu hỏi luyện tập, vận dụng.

d. Tổ chức hoạt động:

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập

- GV yêu cầu cá nhân HS vận dụng kiến thức, kĩ năng để trả lời câu hỏi sau đây:

Cây mắm biển sống ở các bãi lầy ven biển chịu được nồng độ muối NaCl khoảng từ 5‰ đến 90‰ và sinh trưởng tốt ở nồng độ muối khoảng 30‰. Điểm cực thuận về nồng độ muối của loài thực vật này là bao nhiêu?

- GV giao nhiệm vụ về nhà cho HS, trả lời các câu hỏi trong SGK:

1. Quan sát hình 20.2 và cho biết khoảng thuận lợi và điểm giới hạn về nhiệt độ đối với sự sinh trưởng của cây ngô (Zea mays).

2. Quan sát hình 20.4 và cho biết khoảng thời gian làm việc, tập thể dục hiệu quả nhất trong ngày.

3. Người nông dân muốn bắt sâu hại rau thì nên thực hiện vào thời gian nào trong ngày? Giải thích.

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập

- HS xung phong trả lời câu hỏi trả lời ngắn tại lớp.

- HS về nhà trả lời câu hỏi vận dụng vào vở ghi.

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận

- HS xung phong trả lời câu hỏi vận dụng:

Hướng dẫn trả lời câu hỏi trả lời ngắn: 30.

- GV tổ chức cho HS báo cáo kết quả ở buổi học tiếp theo:

Hướng dẫn trả lời câu hỏi vận dụng:

1. Ngô phát triển trong khoảng nhiệt độ từ 8 - 35^oC, trong đó khoảng nhiệt độ thuận lợi tử 20 - 30^oC.

2. Thời gian làm việc hiệu quả nhất là khoảng 10 giờ, khoảng thời gian tập thể dục hiệu quả là khoảng 17 giờ.

3. Bắt sâu thuận lợi nhất vào khoảng chiều tối hoặc sáng sớm vì đó là thời điểm sâu hoạt động.

Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV đánh giá, nhận xét, chuẩn hóa kiến thức và kết thúc tiết học.

E. HƯỚNG DẪN VỀ NHÀ:

- Ôn lại kiến thức đã học và hoàn thành bài tập về nhà.

- Làm bài tập Bài 20 trong Sách bài tập Sinh học 12.

- Đọc và tìm hiểu trước Bài 21: Sinh thái học quần thể.

PHỤ LỤC

Phụ lục 1. Bảng đánh giá kĩ năng làm việc nhóm của HS (HS tự đánh giá)

Tiêu chí	Điểm tối đa	Điểm HS đạt được	Hành vi của HS
Sẵn sàng, vui vẻ nhận nhiệm vụ được giao
Thực hiện tốt nhiệm vụ cá nhân được giao
Chủ động liên kết các thành viên có những điều kiện khác nhau vào trong các hoạt động của nhóm
Sẵn sàng giúp đỡ thành viên khác trong nhóm khi cần thiết
Chủ động chia sẻ thông tin và học hỏi các thành viên trong nhóm
Đưa ra các lập luận thuyết phục được các thành viên trong nhóm

Phụ lục 3. Thang đo đánh giá hoạt động học tập/hoàn thành phiếu học tập

Các tiêu chí	Điểm tối đa	Mức 1	Mức 2	Mức 3	Mức 4	Mức 5
Xác định được vấn đề học tập	2
Trình bày được câu trả lời chính xác	2
Nhận biết được các sai sót và chỉnh sửa	1
Ghi chép nội dung học tập đầy đủ	1
Giải thích cơ sở cho câu trả lời rõ ràng	2
Rút ra kết luận chính xác	2