Giáo án Sinh học 12 Cánh diều bài 8: Di truyền liên kết giới tính, liên kết gene và hoán vị gene

HOẠT ĐỘNG CỦA GV - HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập

- GV sử dụng kĩ thuật Think - Pair - Share, yêu cầu HS đọc thông tin mục I, kết hợp quan sát video (0:00 - 4:58), sau đó thảo luận cặp đôi trả lời câu hỏi SGK tr.48:

Nghiên cứu của Morgan phát hiện di truyền liên kết được ra đời trong bối cảnh nào?

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập

- HS quan sát video, kết hợp đọc thông tin mục I SGK tr.48 thực hiện nhiệm vụ theo hướng dẫn của GV.

- GV quan sát; gợi ý, định hướng HS (nếu cần thiết).

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận

- HS xung phong trả lời câu hỏi.

- HS khác lắng nghe, nhận xét, bổ sung.

Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV nhận xét các câu trả lời của HS.

-   GV chuẩn hóa kiến thức, yêu cầu HS ghi chép đầy đủ vào vở.

- GV dẫn dắt sang hoạt động tiếp theo.

I. BỐI CẢNH RA ĐỜI THÍ NGHIỆM CỦA MORGAN

- Thomas Hunt Morgan (1866 - 1945) - nhà di truyền học và động vật học người Mỹ, là người xây dựng nên thuyết di truyền nhiễm sắc thể.

- Bối cảnh: Hiện tượng di truyền được giải thích bởi quy luật di truyền Mendel và quan sát nhiễm sắc thể của Flemming, cấu trúc bắt chéo của nhiễm sắc thể được quan sát dưới kính hiển vi của Janssens.

→ Morgan đã phát hiện các dòng đột biến về màu mắt và nhiều tính trạng khác của ruồi giấm.

HOẠT ĐỘNG CỦA GV – HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập

Nhiệm vụ 1: Tìm hiểu về di truyền giới tính và di truyền liên kết giới tính

- GV sử dụng kĩ thuật dạy học theo trạm, chia lớp thành các nhóm (4 - 6 HS) yêu cầu thực hiện nhiệm vụ:

Tram 1: Quan sát hình ảnh, kết hợp Bảng 3.1 và tìm hiểu về nhiễm sắc thể giới tính và sự xác định giới tính ở một số sinh vật.

Trạm 2: Quan sát hình 8.1 và tìm hiểu về sự di truyền giới tính.

Trạm 3: Quan sát Hình 8.2, 8.3 và tìm hiểu về sự di truyền liên kết giới tính.

Trạm 4: Tìm hiểu ứng dụng di truyền giới tính và di truyền liên kết giới tính.

- Sau khi hoàn thành nhiệm vụ ở các trạm, GV yêu cầu các nhóm thảo luận hoàn thành Phiếu học tập số 1:

- Dựa trên sản phẩm của HS, GV mời cá nhân HS lên viết sơ đồ lai về sự di truyền liên kết giới tính về tính trạng màu mắt ở ruồi giấm.

- GV yêu cầu HS chốt câu trả lời cho câu hỏi khởi động.

Nhiệm vụ 2: Quan điểm về về việc điều khiển giới tính ở người theo ý muốn

- Các nhóm HS thảo luận trong 5 phút, trình bày quan điểm “Có nên lựa chọn giới tính thai nhi theo ý muốn không?”

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập

- Nhiệm vụ 1: HS tìm hiểu thông tin mục II kết hợp quan sát hình và thực hiện nhiệm vụ theo hướng dẫn của GV.

- Nhiệm vụ 2: Các nhóm thảo luận, thống nhất ý kiến và cử đại diện trình bày.

- GV quan sát quá trình tiến hành hoạt động của các nhóm; có thể gợi ý HS viết sơ đồ lai theo quy luật di truyền của Mendel để HS nhận thấy sự khác biệt.

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận

- GV sử dụng https://wheelofnames.com/ mời đại diện nhóm trình bày.

Hướng dẫn trả lời câu 2 Phiếu học tập số 1: Các thể sinh vật mang giới tính cái (hoặc đực tùy loài) mang cặp nhiễm sắc thể đồng giao tử (ví dụ như XX), cá thể mang giới tính đối lập mang cặp nhiễm sắc thể dị giao tử (ví dụ XY) hoặc chỉ mang một nhiễm sắc thể (ví dụ XO). Qua giảm phân, cá thể cái (hoặc đực) tạo một loại giao tử X, cá thể còn lại tạo hai loại giao tử X và Y với tỉ lệ 1 : 1. Trong thụ tinh, các cá thể con mang cặp nhiễm sắc thể XX và XY với tỉ lệ 1 : 1.

Hướng dẫn trả lời câu 5 Phiếu học tập số 1: Gene quy định tính trạng nằm trên X, không có allele tương ứng trên Y, có xu hướng di truyền liên kết X, được gọi là các gene liên kết X. Gene quy định nằm trên Y, không có allele tương ứng trên X, quy định tính trạng chỉ có ở cá thể mang Y và di truyền liên kết Y, được gọi là gene liên kết Y. Sự di truyền các tính trạng này liên kết với giới tính.

Hướng dẫn trả lời câu hỏi khởi động: Bệnh máu khó đông do gene lặn nằm trên vùng không tương đồng của NST X quy định, do đó nếu nam giới nhận được giao tử X mang gene gây bệnh sẽ biểu hiện thành kiểu hình. Ở nữ giới chỉ biểu hiện kiểu hình ở trạng thái đồng hợp tử lặn.

Gợi ý trình bày quan điểm về việc lựa chọn giới tính thai nhi: Không nên lựa chọn giới tính thai nhi trước khi sinh ở người vì việc xác định giới tính nhằm lựa chọn giới tính thai nhi có thể gây ra những hệ lụy về mặt xã hội, đạo đức và để lại hậu quả lâu dài cho quần thể người. Việc lựa chọn giới tính thai nhi là hành vi bị nghiêm cấm theo quy định của pháp luật Việt Nam.

- Các nhóm còn lại nhận xét, bổ sung.

Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV đánh giá, nhận xét sản phẩm của các nhóm, thái độ làm việc của HS trong nhóm.

- GV chuẩn hóa kiến thức, yêu cầu HS ghi chép.

- GV chuyển sang hoạt động tiếp theo.

II. DI TRUYỀN GIỚI TÍNH VÀ DI TRUYỀN LIÊN KẾT GIỚI TÍNH

1. Nhiễm sắc thể giới tính

- Nhiễm sắc thể giới tính có vai trò xác định giới tính của cá thể.

- Các nhiễm sắc thể giới tính tồn tại theo cặp khác nhau giữa cá thể đực và cá thể cái của loài.

- Các dạng tồn tại của cặp nhiễm sắc thể giới tính: đồng giao tử, dị giao tử, chỉ mang một nhiễm sắc thể.

Bảng 8.1. Cặp nhiễm sắc thể giới tính và sự xác định giới tính ở một số sinh vật

2. Sự di truyền giới tính

- Sự di truyền giới tính là sự di truyền các nhiễm sắc thể giới tính, từ đó xác định giới tính của sinh vật.

- Thông qua cơ chế giảm phân và thụ tinh, tỉ lệ đực : cái trong tự nhiên xấp xỉ 1 : 1.

- Một số cơ chế chi phối giới tính khác:

+ Ở ong, rệp,...: con đực (n) và con cái (2n).

+ Ở cá sấu, thằn lằn, rùa: trứng thụ tinh phát triển thành con đực hoặc cái phụ thuộc vào nhiệt độ môi trường.

                a)                                     b) 

Hình a. trứng thụ tinh phát triển thành con đực hoặc con cái phụ thuộc vào môi trường; Hình b. Các cơ quan sinh dục chưa trưởng thành của rùa con đang trong giai đoạn phát triển được quan sát dưới kính hiển vi. Các tế bào phát triển thành trứng hay tinh trùng được nhuộm màu đỏ. Hình ở giữa cho thấy khi gen Kdm6b ở trạng thái không hoạt động, cơ quan sinh dục của rùa sẽ biến đổi thành buồng trứng (hình bên phải) hoặc trái lại khi gen này hoạt động cơ quan sinh dục này sẽ biến đổi thành tinh hoàn (hình bên trái).

(Nguồn (Hình b) : https://www.hcmbiotech.com.vn/vi/news/tin-khoa-hoc/lam-the-nao-viec-giam-nhiet-do-lai-giup-rua-con-mang-gioi-tinh-duc-472.html)  

3. Sự di truyền liên kết giới tính

Thí nghiệm phát hiện di truyền liên kết giới tính

- Morgan thực hiện các phép lai thuận nghịch giữa các cá thể ruồi giấm thuần chủng mắt đỏ với ruồi giấm mắt trắng.

+ Phép lai thuận: lai ruồi giấm F₁ có kiểu hình mắt đỏ với nhau.

+ Phép lai nghịch: lai ruồi giấm cái F₁ mắt đỏ với ruồi đực F₁ mắt trắng.

- Quan sát tỉ lệ kiểu hình thu được ở F₁ và F₂.

Nhận định của Morgan

- Tính trạng màu mắt được quy định bởi gene nằm trên nhiễm sắc thể giới tính. 

- Gene quy định màu mắt nằm trên nhiễm sắc thể X và không có gene tương ứng trên nhiễm sắc thể Y.

Khái niệm di truyền liên kết giới tính

- Khái niệm: Di truyền liên kết giới tính là sự di truyền của các tính trạng bị chi phối bởi các gene nằm trên nhiễm sắc thể giới tính.

- Đặc điểm:

4. Ứng dụng di truyền giới tính và di truyền liên kết giới tính

Thông tin bổ sung

LỰA CHỌN GIỚI TÍNH THAI NHI LÀ HÀNH ĐỘNG VI PHẠM PHÁP LUẬT

Việc điều khiển tỉ lệ giới tính của người thông qua việc lựa chọn giới tính thai nhi là vi phạm pháp luật. Nghị định số 176/2013/NĐ-CP ngày 14 tháng 11 năm 2013 và Nghị định số 114/2006/NĐ-CP của Chính phủ đã quy định rõ hình thức và mức xử phạt vi phạm về lựa chọn giới tính thai nhi.

https://vanban.chinhphu.vn/default.aspx?pageid=27160&docid=170993 

https://vanban.chinhphu.vn/default.aspx?pageid=27160&docid=15254 

Lựa chọn giới tính ở người sẽ gây mất cân bằng giới tính khi sinh. Tỉ lệ nam/nữ chênh lệch sẽ gây ra những hậu quả nghiêm trọng. Số liệu thống kê điều tra dân số năm 2020 do Tổng cục Thống kê thực hiện cho thấy tỉ lệ giới tính khi sinh là 112,1 bé trai/100 bé gái. Nếu tỉ lệ chênh lệch này gia tăng sẽ khiến tỉ lệ phụ nữ trẻ thiếu hụt, gây ra các hệ luỵ như sau:

- Tình trạng thiếu phụ nữ trẻ sẽ khiến nhiều nam giới khó tìm được bạn đời. Những nam giới yếu thế (cụ thể là những người nghèo và học vấn thấp) sẽ càng có ít cơ hội để xây dựng gia đình.

- Số người di cư trong nước và ra nước ngoài vì mục đích hôn nhân cũng có thể tăng lên làm cho xã hội mất ổn định hơn.

- Sự "khủng hoảng về hôn nhân" có thể để lại một loạt hậu quả về mặt xã hội bao gồm nạn ép buộc kết hôn, buôn bán và bạo hành phụ nữ và trẻ em gái.

- Việc lựa chọn giới tính dẫn đến nạo phá thai do mục đích lựa chọn giới tính tăng lên, ảnh hưởng đến sức khỏe của phụ nữ trẻ cũng như ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống.

https://youtu.be/UwgFtK5qyRo?si=yecKdKdc9ws3pgO2