Giáo án Ngữ văn 12 Cánh diều bài 4: Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc (Nguyễn Đình Chiểu)

HOẠT ĐỘNG CỦA GV- HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Nhiệm vụ 1: Tìm hiểu khái niệm về văn tế

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập.

• GV cho HS tìm hiểu kiến thức SGV và đặt câu hỏi để HS nghiên cứu trả lời:

+ Trình bày những hiểu biết của em về thể loại văn tế?

• HS tiếp nhận nhiệm vụ.

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập.

• HS thảo luận để trả lời câu hỏi.

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận.

- GV mời một vài HS lên bảng trình bày, yêu cầu các HS khác nhận xét, góp ý, bổ sung.

Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập.

- GV nhận xét, chốt kiến thức.

1. Tìm hiểu chung

   1. Văn tế

• Khái niệm: Là thể loại văn học chủ yếu gắn với phong tục tang lễ, bày tỏ tình cảm của người còn sống với người đã mất. Đôi khi được biến thể dùng trong những trường hợp vui hay châm biếm, đả kích.

• Bố cục: văn tế thường có 2 nội dung cơ bản: tưởng nhớ người đã mất và thể hiện tình cảm của người còn sống trong giờ phút vĩnh biệt người đã mất.

• Kết cấu: Gồm có 4 phần:

+ Phần đầu (lung khởi) thường bàn luận chung về lẽ sống – chết hoặc cảm tưởng khái quát về người đã mất.

+ Phần thứ hai (thích thực)   kể về cuộc đời, công đức, phẩm hạnh của người đã mất.

+ Phần thứ ba (ai vãn) nói lên niềm thương tiếc đối với người đã chết.

+ Phần bốn (đoạn kết) bày tỏ nỗi nhớ thương, lời tâm nguyện, cầu nguyện của người đứng tế.

• Đặc điểm

+ Có thể được viết bằng văn xuôi cổ, có đối, văn vần, văn biền ngẫu…. Văn tế có khi được viết theo thể tự do nhưng phần nhiều văn tế phỏng theo thể phú. 

+ Văn tế thường sử dụng nhiều thán từ, những từ ngữ hình ảnh giàu giá trị biểu cảm.

Nhiệm vụ 2: Tìm hiểu phong cách nghệ thuật của văn học trung đại Việt Nam

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập.

• GV yêu cầu HS thảo luận nhóm nhỏ gồm 4 HS theo kĩ thuật Khăn trải bàn với vị trí ngồi như hình vẽ dưới đây:

• GV cho HS tìm hiểu SGK trang 110 để trả lời các câu hỏi:

+ Trình bày những đặc điểm cơ bản của phong cách nghệ thuật văn học trung đại Việt Nam?

• HS tiếp nhận nhiệm vụ.

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập.

• HS thảo luận để trả lời câu hỏi.

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận.

- GV mời đại diện HS lên bảng trình bày, yêu cầu các HS khác nhận xét, góp ý, bổ sung.

Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập.

- GV nhận xét, chốt kiến thức.

2. Tìm hiểu phong cách nghệ thuật của văn học trung đại Việt Nam

BẢNG PHỤ LỤC SỐ 1

BẢNG PHỤ LỤC SỐ 1

Nhiệm vụ 3: Tìm hiểu phong cách lãng mạn trong văn học 

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập.

• GV yêu cầu HS thảo luận nhóm nhỏ gồm 4 HS để trả lời các câu hỏi sau:

+ Trình bày những đặc điểm cơ bản của phong cách lãng mạn trong văn học?

• HS tiếp nhận nhiệm vụ.

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập.

• HS thảo luận để trả lời câu hỏi.

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận.

- GV mời đại diện HS lên bảng trình bày, yêu cầu các HS khác nhận xét, góp ý, bổ sung.

Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập.

• GV nhận xét, chốt kiến thức.

1. Phong cách lãng mạn

• Phong cách lãng mạn xuất hiện tập trung trong trào lưu chủ nghĩa lãng mạn của văn học châu Âu cuối thế kỉ XVIII và phát triển rực rỡ trong những năm 90 của thế kỉ XVIII đến những năm 30 của thế kỉ XIX.

• Ở Việt Nam, phong cách lãng mạn xuất hiện trong văn học lãng mạn 1930 -1945 với một số tác phẩm văn xuôi của Tự lực văn đoàn và thơ của Phong trào thơ mới.

+ Những đặc điểm cơ bản của phong cách lãng mạn: hay hướng về cái khác thường, phi thường, lí tưởng hơn là cái đời thường, bình dị; trên cơ sở hiện thực mà lãng mạn hóa hiện thực, thường đề cao cá nhân thoát khỏi những ràng buộc, khuôn mẫu, thể hiện “cái tôi” dồi dào cảm xúc, thường sử dụng thủ pháp nghệ thuật đối lập, tương phản để làm nổi bật cái khác thường, phi thường, cái lí tưởng.

+ Có thể thấy được phong cách lãng mạn trong truyện ngắn Chữ người tử tù của Nguyễn Tuân; nhân vật Huấn Cao mang vẻ đẹp lí tưởng khi hội tụ cả tài năng, “thiện lương” khí phách; cảnh cho chữ là cảnh tượng lạ lùng, xưa nay chưa từng có, người tử tù lại làm chủ ngục tù…..

HOẠT ĐỘNG CỦA GV- HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Nhiệm vụ 1: Tìm hiểu tác giả Nguyễn Đình Chiểu

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập.

- GV cho HS xem video và trả lời câu hỏi:

https://tinyurl.com/yc77tmbd

(Từ đầu đến 3’40s)

Tìm hiểu về cuộc đời cũng như sự nghiệp của tác giả Nguyễn Đình Chiểu.

+ Thân thế, sự nghiệp.

+ Sự nghiệp văn chương.

+ Tác phẩm chính.

- HS thực hiện nhiệm vụ

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập.

- HS chia vai đóng cặp để thực hiện phỏng vấn.

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận.

- GV mời các nhóm HS phát biểu, yêu cầu cả lớp nhận xét, bổ sung. 

Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập.

- GV nhận xét, đánh giá, chốt kiến thức.

I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả

a. Tiểu sử

- Nguyễn Đình Chiểu (1822 – 1888).

- Quê quán: sinh tại làng Tân Thời, huyện Bình Dương, phủ Tân Bình tỉnh Gia Định (nay là quận 1, thành phố Hồ Chí Minh).

- Năm 1843, ông thi đỗ tú tài tại trường Gia Định.

- Năm 1847, ông ra Huế học, chuẩn bị thi tiếp thì được tin mẹ mất. Ông bỏ thi về chịu tang mẹ. Trên đường về vì khóc thương mẹ và vì những gian nan vất vả ông ốm nặng và bị mù cả hai mắt.

- Ông vừa học cách làm thuốc và mở trường dạy học.

- Năm 1959, Pháp đánh chiếm thành Gia Định, Nguyễn Đình Chiểu về quê vợ Thanh Ba gần chợ Cần Giuộc.

- Năm 1862, triều đình cắt ba tỉnh miền Đông Nam Kì cho Pháp, ông về Ba Tri tiếp tục dạy học làm thuốc và sáng tác văn học. 

- Ông có đóng góp không nhỏ cho kháng chiến chống thực dân Pháp. Năm 1888 ông mất tại Ba Tri, Bến Tre.

b. Sự nghiệp và tác phẩm chính

- Tác phẩm của ông bao gồm có: truyện thơ Lục Vân Tiên, Dương Từ - Hà Mậu, Ngư Tiều y thuật vấn đáp, thơ và văn tế: Chạy giặc, Thơ điếu Trương Định, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc, Văn tế Trương Định, Văn tế sĩ dân Lục tỉnh trận vong….

- Cuộc đời Nguyễn Đình Chiểu là tấm gương của một con người vượt qua nghịch cảnh để trở thành người có ích: thầy đồ, thầy thuốc, nhà thơ nhà văn giúp dân giúp nước.

- Nguyễn Đình Chiểu là nhà thơ của dân, các tác phẩm của ông trừ một bài văn tế chữ Hán còn lại đều được viết bằng chữ Nôm tức là tiếng nói dân tộc. 

- Truyện thơ của ông thể hiện đạo lí và ức mơ của nhân dân về một cuộc sống tình nghĩa và sự công bằng ở đời.

=> Nguyễn Đình Chiểu xứng đáng là vị trí hàng đầu trong văn học yêu nước Việt Nam nửa cuối thế kỉ XIX và trong văn học chống thực dân của các dân tộc Á – Phi.

Nhiệm vụ 2: Tìm hiểu tác phẩm “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc”

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập.

- GV hướng dẫn HS cách đọc văn bản.

- GV yêu cầu HS thảo luận để hoàn thành phiếu bài tập sau đây:

PHT 01: Tìm hiểu chung về VB Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc

- HS thực hiện nhiệm vụ

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập.

- HS suy nghĩ cá nhân và tiến hành thảo luận trong bàn trong vòng 3 phút.

- Nhóm nào hoàn thành sớm sẽ được trình bày và lấy điểm.

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận.

- GV mời các nhóm HS phát biểu, yêu cầu cả lớp nhận xét, bổ sung. 

Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập.

- GV nhận xét, đánh giá, chốt kiến thức

2. Văn bản “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc”

a. Thể loại: Văn tế

b. Xuất xứ

+ Tháng 12 năm 1861, một đội nghĩa sĩ nông dân Cần Giuộc đã anh dũng tấn công đồn giặc Pháp ở chợ huyện, tiêu diệt được một số sĩ quan và quân lính giặc. Nhưng vì trang bị quá thô sơ, hơn hai mươi nghĩa sĩ đã hi sinh. Tinh thần cả thân cứu nước của họ đã tạo nên niềm xúc động mạnh mẽ. Nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu đã viết bài văn tế này để đọc tại lễ truy điệu của những người nghĩa sĩ. Bài văn tế gây xúc động sâu sắc trong nhân dân và được lưu truyền khắp cả nước.

1. Chủ đề

Thể hiện hình tượng bi tráng của người nghĩa sĩ Cần Giuộc và tình cảm thương xót, kính phục của tác giả của nhân dân đối với sự hi sinh của họ

1. Bố cục và cảm hứng chủ đạo

4 phần – BẢNG PHỤ LỤC

PHỤ LỤC BỐ CỤC VÀ CẢM HỨNG CHỦ ĐẠO CỦA VĂN TẾ NGHĨA SĨ CẦN GIUỘC

HOẠT ĐỘNG CỦA GV- HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Nhiệm vụ 1: Phân tích hình tượng người nghĩa sĩ Cần Giuộc

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập.

- GV chia lớp thành các nhóm thảo luận trong vòng 3 phút các câu hỏi sau đây.

+ Hình ảnh người nông dân nghĩa sĩ được tái hiện như thế nào trong phần Thích thực của bài văn tế? 

* Những đặc điểm nổi bật của hình tượng người nghĩa sĩ (hoàn cảnh xuất thân, điều kiện chiến đấu, hành động và tinh thần chiến đấu)

* Những điểm đặc sắc trong các miêu tả thể hiện hình tượng người nghĩa sĩ.

- Các nhóm tiếp nhận nhiệm vụ.

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập.

- Các nhóm thảo luận để trả lời.

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận.

- GV mời đại diện các nhóm lên bảng yêu cầu các nhóm khác nhận xét, góp ý, bổ sung.

Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập.

- GV nhận xét, chốt kiến thức.

II. Khám phá văn bản

1. Phân tích hình tượng người nghĩa sĩ Cần Giuộc

Hình tượng của người nghĩa sĩ Cần Giuộc từ câu 3 đến 15

• Đặc điểm nổi bật

+ Hoàn cảnh xuất thân: Những người nông dân vô danh vốn xa lạ với trận mạc, binh đao dân ấp dân lân.

+ Điều kiện chiến đấu: Trang bị thô sơ, thiếu thốn (một manh ảo vải, một ngọn tầm vông, rơm con cúi), hoàn toàn không cân sức với kẻ thù; xa lạ với việc binh đao (chỉ biết….; mắt chưa từng ngó….; chẳng đợi tập rèn, không chờ bày bổ….)

+ Động lực, động cơ chiến đấu: đánh giặc bởi sự thôi thúc của tình cảm yêu nước giản dị, chân thành.

+ Hành động xung trận:   Chiến đấu dũng mãnh, quên mình; đạp rào lướt tới, xô cửa xông vào, đâm ngang, chém ngược, hè trước, ó sau…

• Cách thể hiện

+ Sử dụng hệ thống hình ảnh cùng vần điệu, từ ngữ: gươm đeo dùng bằng lưỡi dao phay, liều mình như chẳng có….

+ Hình thức cấu trúc câu văn: Cấu trúc câu phủ định – khẳng định: vốn chẳng phải… chẳng qua là….

+ Hệ thống biện pháp tu từ (điệp ngữ, đối, hình thức đối lập – tương phản): chưa quen cung ngựa/ chỉ biết ruộng trâu; bữa thấy bòng bong che chắn lốp muốn tới ăn gan,…)

+ Thể hiện sự trân trọng của chủ thể: Hai vầng nhật nguyệt chói lòa; mến nghĩa làm quân chiêu mộ….